Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 6

[p. 97]

Uit de studeercel der redactie.

Niets schijnt zoo moeilijk, als eene juiste definitie te geven van het begrip: Letterkunde.

Onlangs verscheen Schets van de Geschiedenis der Nederlandsche Letteren door W.J. Wendel, 4^de druk, Groningen, 1896 (bij antidateering). En reeds in de Inleiding klinkt de allereerste stelling van dezen auteur: ‘De letterkunde van een volk is de kennis zijner letteren of geschriften, met uitsluiting der werken van zuiver wetenschappelijken aard (fraaie letteren)’.

Indien dit juist ware, zou de auteur zijn geheele boek ongeschreven hebben kunnen laten, en een nieuw werk hebben moeten leveren, dat de Geschiedenis der Letterkunde, d.i. der kennis van letteren of geschriften zou moeten behelzen. De geschiedenis der kennis onzer Nederlandsche Letteren zou ongeveer in het begin dezer eeuw moeten aanvangen, en van den voortreffelijken Jeronimo de Vries moeten handelen, als eersten schrijver eener Proeve eener Geschiedenis der Nederduitsche Dichtkunde, te Amsterdam in 1810 verschenen. Kennis onzer letteren zal wel voor eerst gevonden moeten worden bij de geschiedschrijvers over onze litteratuur. Indien Letterkunde dus is: de Kennis onzer Letteren, dan wordt de Geschiedenis der Letterkunde, de Geschiedenis der historiographie onzer litteratuur.

De heer Wendel bedriegt zich in zijne opvatting van het begrip Letterkunde. Hij meent, dat het met Letterkunde zoo gaat als met Meetkunde, Scheikunde en Sterrenkunde. Deze drie laatste woorden geeft men voor de namen van drie wetenschappen. In Sterrenkunde en Plantenkunde duidt het woord kunde op wetenschappelijke kennis van sterren en planten, bij Letterkunde is dit geenszins het geval.

Het is zeer jammer, dat wij Nederlanders het begrip, in vreemde talen met Litteratuur uitgedrukt, aanduiden met het verkeerde woord Letterkunde. Zoo denkt men onwillekeurig aan eene wetenschap, gelijk de heer Wendel deed. Maar Letterkunde is geenszins de naam eener wetenschap, Letterkunde is eene kunst. In aansluiting bij Schilderkunst en Toonkunst had men van Letterkunst of letterkundige Kunst moeten spreken. Maar men heeft nu eenmaal het minder juiste woord: Letterkunde gekozen als volkomen synoniem met: Letteren, letterkundige Kunst en Litteratuur.

De heer Wendel had dus moeten schrijven in zijne eerste stelling: De letterkunde van een volk is de verzameling zijner kunstwerken in poezie en proza. En dat hij dit ten volste bedoelt, getuigt zijn geheele boek, daar hij poogt eene beknopte geschiedenis dezer Nederlandsche kunstwerken in poëzie en proza te schrijven. Hij heeft de hoffelijkheid gehad mij in zijn Voorbericht voor den vierden druk (1895) te danken voor mijne ‘op- en aanmerkingen’ op den derden. Ik meen dus een goed werk te doen door ook dezen vierden druk eenigszins nader te beoordeelen.

Hij kan er nog niet toe overgaan zoowel de poezie als de kunstwerken in proza in drie groote afdeelingen te rangschikken: de epische, lyrische en dramatische afdeeling, met adoptie van eene bastaardafdeeling: de didactische poezie en proza. Hij wil in zijne Geschiedenis ook proza opnemen ‘waarin

[p. 98]

stijl niet ontbreekt, en dat toch geen eigenlijk kunstwerk is.’ Van zulk een proza kan ik mij geene voorstelling vormen. Bij prozaschrijvers komt de zaak alleen hierop aan, of de auteur van het opstel getracht heeft een kunstwerk te leveren, ja of neen. Is bij den prozaschrijver het hebben van stijl een middel om iets litterair schoons voort te brengen, dan zijn prozawerken, die met stijl geschreven zijn, kunstwerken - en alleen over deze wordt in eene geschiedenis der Letterkunde gesproken.

Bij de verdeeling der Geschiedenis onzer Letterkunde in tijdvakken neemt hij nog steeds eene onderafdeeling van het eerste tijdvak aan onder den titel: De Rederijkers van 1450-1600. Het schijnt, dat de Rederijkers juist in den laatsten tijd iets zeer belangrijks hebben verworven in de oogen der geschiedschrijvers onzer letteren. Dr. G. Kalff heeft, in het Museum, maandblad voor Philologie en Geschiedenis (November 1895), mijne geillustreerde Letterkunde (afl. I) zeer humaan beoordeelende, ook iets over de Rederijkers gezegd, en hun lof gesproken tegenover mijne meening, dat de Rederijkers volkomen middeleeuwsch zijn en blijven. Dr. Kalff schrijft: ‘De Rederijkers hebben juist in menig opzicht krachtig medegewerkt tot de zegepraal der begrippen, die de nieuwere tijden onderscheiden van de middeleeuwen: o.a. hebben zij de hervorming niet weinig bevorderd.’

Met hetzelfde recht kan ik antwoorden: Maerlant heeft in zijne Martijns-zangen in menig opzicht krachtig medegewerkt tot de zegepraal der begrippen, die eerst in 1789 tot vervulling kwamen - afschaffing der standen - en dus behoort Maerlant niet tot de middeleeuwen. Doch wat is het geval? Maerlant heeft niet als kunstenaar zijn spijt over de vernedering der dorpers door de edelen uitgesproken, maar als vrijzinnig West-Vlaming. De Rederijkers hebben niet als artisten voor de Hervorming geijverd, maar als vrijzinnige Vlaamsche en Brabantsche poorters. Zij, die in de middeleeuwen in opstand komen tegen maatschappelijke en kerkelijke toestanden, houden daarom niet op tot de middeleeuwen te behooren, kinderen van hun tijd te zijn. En contra Dr. Kalff houd ik met de stelligste overtuiging vol: ‘De Rederijkers zijn volkomen middeleeuwsch!’ Zij stammen rechtstreeks uit de didactische, moraliseerende school van Maerlant, wat het letterkundig karakter hunner werken aangaat. Wat hun oorsprong betreft, zijn zij voortgekomen uit den gildengeest der Vlaamsche, Brabantsche en Hollandsche steden. Zij werden geboren door samenwerking der kerkelijke Koorzangers, der Zottengilden en der geestelijke Broederschappen. Zij behouden tot het eind hun middeleeuwsch karakter, zooals blijkt uit het groot Antwerpsch Landjuweel van 1561. Na dien datum verdwijnen de Rederijkers grootendeels van het tooneel - en begint onmiddellijk daarop de ernstige strijd tegen Kerk en Staat. Mijne meening is, dat de Rederijkers maar eene betrekkelijk belangrijke rol in de geschiedenis onzer letteren spelen - betrekkelijk, omdat vele hunner esbattementen en sotte kluchten tot de geschiedenis onzer letterkundige kunst behooren, en onze volle aandacht verdienen. Hunne zinnespelen, hunne moraliteiten zijn voor

[p. 99]

altijd dood. Dr. Kalff echter bestrijdt deze meening met de woorden:

‘Dit is nog altijd de verkeerde voorstelling van vroeger, volgens welke de Rederijkers slechts allerlei rijmknutselarijen beproefden en Landjuweelen hielden. Inderdaad moet een groot deel onzer litteratuur van de 15^de en 16^de eeuw afkomstig zijn van de Rederijkers.’

Ik neem de vrijheid hier tegenover te doen gelden, dat eene voorstelling, zij die ook reeds vroeger geopperd, niet verkeerd kan zijn, wanneer zij overeenstemt met de feiten der geschiedenis. Het is zeer waarschijnlijk, dat een groot deel onzer litteratuur van de 15^de en 16^de eeuw afkomstig is van de Rederijkers, maar wat invloed kan dit feit hebben op mijne bewering, dat zij maar eene betrekkelijk belangrijke rol spelen in de geschiedenis onzer letteren? Is het om de quantiteit hunner werken? Welken genialen kunstenaar hebben zij voortgebracht? Zijn hunne refereinen, en al wat zij overigens hebben geschreven als lyrische dichters, niet slaafsche imitaties der Fransche gelijktijdige poezie, hun aangeprezen door den ‘excellent poëet moderne’ Matthijs de Castelein?

Het schijnt mij overbodig nog uitvoeriger over deze zaak uit te weiden, maar ik maak van de gelegenheid gebruik Dr. Kalff onder het oog te brengen, dat hij mijne woorden, op eene andere plaats geschreven, verkeerd opvat. Ik heb gezegd: ‘Er komen onderscheiden berichten tot ons omtrent de heldenzangen van Germaansche volken, zelfs van de Hunnen’. Dr. Kalff antwoordt daarop: ‘Maar de Hunnen waren toch geen Germaansch volk?’ Ik wist als gymnasiast al met volkomen zekerheid, dat de Hunnen geen Germaansch volk waren. Het schijnt mij nu eenigszins vreemd, dat men deze meening aan mij toeschrijft, daar men duidelijk uit mijne woorden kan lezen, wat ik bedoel. Ik zeide, dat de Germanen heldenzangen hadden, en voeg er bij: zelfs de Hunnen hadden ze. Daaruit blijkt duidelijk, dat ik tusschen Germanen en Hunnen het ras-onderscheid in het oog hield, en dat ik op de belangrijkheid van het feit wees, dát zelfs de Hunnen heldenzangen bezaten. Dat de Hunnen eenigszins onder den invloed van Germaansche volken kwamen, zou zoo vreemd niet geweest zijn. Attila heerschte over Hunnen en Oost-Goten. De naam Attila is Gotisch; Attila's hof was op Gotische wijze ingericht. Priscus, die in het begin der vijfde eeuw als gezant van Theodosius II aan het hof van Attila kwam, heeft in de fragmenten, die van zijne geschiedenis des Oost-Romeinschen rijks zijn overgebleven, vermeld, dat de Hunnen heldenzangen aanhieven bij hunne feestmaaltijden.

Doch ik kom terug tot des Heeren Wendel's Geschiedenis der Nederlandsche Letteren. Met slechts enkele korte wenken wijs ik op sommige leemten. Hij schrijft, dat de invloed der Fransche trouvères in Duitschland begint van 1170, in ons land van omstreeks 1200 Dit is onjuist. In Duitschland begint de Fransche invloed met Pfaffe Konrad, die in 1130 de Chanson de Roland vertolkte. Zelfs doet de Fransche geest zich nog vroeger in Duitschland gelden, sedert Keizer Hendrik III met eene Fransche Prinses, Agnès van Poitiers, in 1043 huwde. Ten onzent begint de invloed der

[p. 100]

Fransche letteren met Hendrik van Veldeke, die den Roman d'Aenéas van 1170-1190 in het Limburgsch-Dietsch vertaalde. Het is te betreuren, dat de heer Wendel met geen enkel woord gewag maakt van Hendrik van Veldeke.

Hij spreekt van de ‘sage’ van Hugo van Bordeaux, en zegt, dat de Dietsche vertaling verloren is gegaan. Hij had moeten spreken van la Chanson de Huon de Bordeaux, en moeten weten, dat er fragmenten der Dietsche vertolking zijn teruggevonden in 1847, laatstelijk uitgegeven in 1885 door Dr. Kalff, en dat er van Huyge van Bourdeus een volksboek is overgebleven.

Zijne beschouwing der Britsche romans laat zeer veel te wenschen over. Hij spreekt van ‘der Kelten Koning Arthur’ - en had moeten zeggen: Arthur, koning of liever aanvoerder der Kymriërs (Wales), want Nennius noemt Arthur: dux bellorum. Nog bonter wordt zijne voorstelling, als hij den Graal naar de verouderde meening van Zarncke en Birch-Hirschfeld den schotel noemt, door Christus bij de instelling van het H. Avondmaal gebruikt. Dit standpunt is sedert lang overwonnen. Indien de heer W.J. Wendel mij de eer wilde aandoen de derde aflevering mijner geïllustreerde Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde in te zien, zou hij terstond begrijpen, waarom ik dit met de meeste beslistheid verklaren kan.

Verder is deze auteur van meening, dat de Britsche romans ‘bedroefd weinig aesthetische waarde’ hebben. Het tegenovergestelde is juist het geval. De schoonheid van Perceval, van Lancelot en van Walewein heeft lang na de middeleeuwen moderne kunstenaars geïnspireerd tot de voortreffelijkste scheppingen - Tennyson tot zijne Idylls of the king, Wagner tot de opera's Tristan und Isolde en Parsifal; ten onzent Mr. G. H Betz tot zijn Walewein.

Het gaat verder niet aan den Partonopeus, met Malagijs en Floris en Blancefloer als op ‘zich zelve staande stukken’ te kenmerken. Partonopeus en Floris behooren tot de Oostersche, Malagijs tot de Frankische romans. Chrestien de Troyes verkeerde niet in 1200 aan het hof van Graaf Filips van den Elzas, omdat deze Graaf toen reeds in Palestina was gesneuveld. Chrestien leefde aan zijn hof in 1170 en schreef er in 1175 zijn beroemden onvoltooiden Perceval. Melis Stoke is geen geestelijke uit de abdij van Egmont. Dirk Potter heeft zijn Minnenloep niet in 1409 maar in 1411 te Rome geschreven. De Rose en de Minnenloep zijn geenszins lyrisch-epische scheppingen, maar zeer zeker didactische gedichten van het zuiverst didactische gehalte. In den Minnenloep zijn epische episoden, door de exempelen, die Potter in zulk een treffend humoristischen toon vertelt, maar van lyrische elementen is bij hem, evenmin als bij de Rose te gewagen.

Nog zou ik menige bewering van dezen auteur kunnen betwijfelen, maar dit moge volstaan. Het blijkt opnieuw, hoe moeilijk het is de historie onzer Letteren te schrijven. Ieder dag brengt nieuw licht, en het vroeger overeengekomene blijkt onhoudbaar. En dit is het gevolg van een allerheugelijkst feit - de studie der letterkundige geschiedenis gaat dagelijks en snel vooruit.

T.B.