Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 5

[p. 67]

De meesterstukken der Vlaamsche school in den Louvre
door Max Rooses.

Quinten Massijs.
De Bankier en zijne vrouw.

Over Memling sprekende zegden wij, dat in de tweede helft der vijftiende eeuw Antwerpen van Brugge den rang van eerste handelsstad der Nederlanden erfde, en dat de hoofdzetel der kunst terzelfder tijd van de Vlaamsche naar de Brabantsche haven werd overgebracht. Gedurende de eerste helft der zestiende eeuw groeide de bloei dezer laatste gedurig aan, zij werd een der groote wereldmarkten; tal van prachtige gebouwen, burgerlijke zoowel als kerkelijke, rezen binnen hare muren op; hare bevolking groeide met verbazende snelheid aan; niet alleen de kooplieden en nijveraars werden aangetrokken door die jonge klimmende welvaart, maar ook geletterden en kunstenaars kwamen van wijd en zijd naar dit nieuwe middelpunt van bedrijvigheid en ontwikkeling.

Quinten Massijs was wel niet de oudste der Antwerpsche schilders, maar hij was de eerste, wiens werken bekend zijn en wiens naam met roem vermeld wordt. Met hem vangt de lange reeks kunstenaars aan, die gedurende twee eeuwen de Scheldestad maakten tot het glanzende middelpunt der Vlaamsche School. Na Quinten Massijs, den laatsten der middeleeuwsche meesters, bloeide daar gedurende het grootste deel der XVI^e eeuw met Frans Floris, Marten De Vos, Otto Venius en zoovele anderen de groep der Romanisten, volgelingen der groote Italianen uit den tijd der Renaissance. Rubens en zijne school overheerscht en vervult heel de XVII^e eeuw; de landschapschildering werd er om zoo te zeggen geboren, en naast meesters in de hoogere vakken der kunst bloeide er een schaar van schilders, die in het dagelijksch leven van burger en boer of in de afbeelding van dieren en doode natuur welverdiende triomfen vierden.

Of Massijs te Leuven dan wel te Antwerpen geboren werd is een vraag, die aanleiding heeft gegeven tot warmen twist; de strijd mag beschouwd

[p. 68]

worden als zijnde ten gunste der laatste stad beslist. In welk jaar zijne geboorte moet geplaatst worden is niet uit te maken. Wij weten enkel, dat hij in 1491 werd ingeschreven als meester in het Antwerpsche Lucasgilde; zijn oudste zoon werd in hetzelfde gilde in 1501 als meester aangenomen en moest dus

De Bankier en zijne vrouw.

rond 1480 geboren zijn, iets wat bewijst dat de vader niet na 1460 ter wereld kwam. Wij weten nog dat Quinten in 1508 voor de tweede maal huwde en dan nog tien kinderen won, zoodat het bezwaarlijk is aan te nemen dat hij lang vóór 1460 het daglicht zag. Geen twijfel dus of omstreeks dit laatste jaar werd hij geboren.

[p. 69]

Eerst rond dertigjarigen ouderdom zou hij zich dan als meester in het schildersgilde hebben laten opschrijven, iets wat niet te verwonderen is, als men geloof slaat aan de vaste overlevering, volgens welke Massijs eerst het ambacht van smid zou uitgeoefend hebben. Zooals men weet wordt sedert eeuwen de kunstig gesmede kevie, die vroeger een waterput bekroonde en nu een pomp op een der openbare plaatsen van Antwerpen versiert, voor zijn werk gehouden. Eens dat hij in het St. Lucas gilde was getreden verwierf hij zich grooten naam. In 1508 werd hem het altaarstuk voor de kapel der schrijnwerkers in Onze-Lieve-Vrouwe kerk van Antwerpen, de Graflegging van Christus verbeeldende, besteld; het jaar nadien voltooide hij voor de kapel van de broederschap van Sint Anna te Leuven het drieluik der Legende van Sint Anna. Toen in 1520 Albrecht Durer te Antwerpen verbleef, bracht hij een bezoek aan Quinten en teekende dit als een meldenswaardig feit in zijn dagboek aan. Hij was bevriend met Peter Gillis den geleerden stadssecretaris, die zelf een vriend was van Erasmus, en door tusschenkomst van deze beiden leerde Massijs Thomas Morus den kanselier van Engeland en Hans Holbein, den beroemden schilder, kennen. Hij maakte in 1517 de portretten van Gillis en van Erasmus op één doek en zoowel de Rotterdamsche humanist als de Engelsche staatsman spreken met grooten lof over den Antwerpschen schilder. Hij stierf tusschen den 13^en Juli en den 16^en September 1530.

Weinig werken zijn ons van Quinten Massijs overgebleven. Behalve zijne twee meesterstukken, welke wij hooger vermelden, kennen wij nog een paar Madonna's, enkele godsdienstige stukken, een paar patronen voor tapijtwerken, eenige portretten en onderwerpen ontleend aan het burgerlijk leven. Dat er veel van hem verloren ging in de tijden, toen alle ouderwetsche schilderingen voor barbaarsch werk gehouden werden, valt niet te betwijfelen. Hij staat op de scheidslijn, die de oude school van ongemengd Vlaamschen aard scheidt van de verrekelde volgelingen der Italianen, onder welke reeds zijn zoon Jan telde. Hij zelf, alhoewel behoorende tot de XVI^de eeuw drukt nog het spoor der meesters van de XIV^de en de XV^de, de van Eycks, van der Weyden, Memling en Bout, hij hecht nog grooten prijs aan de keurige bewerking der onderdeelen en aan den hoogeren glans der kleuren; hij wil eerder treffen door kracht, dan behagen door liefelijkheid. Hij heeft nog de klassieke schoonheid der lichamen niet leeren verkiezen boven de schilderachtigheid van den mensch met de eigenaardigheid zijner kleur en de kenmerkende vormen zijner persoonlijkheid. Hij is geen academieker en hecht even weinig prijs aan regelmatigheid van wezenstrekken als aan fraaie spierengolving. Er bestaat voor hem zooals voor zijne groote voorgangers geen geijkt model van vormenschoonheid: de mensch zooals hij hem ziet is hem een welkom onderwerp; hij ontkleedt hem niet om zijne fraaie naaktheid te bewonderen en vergenoegt zich met het rijke gewaad zonder zich veel te bekommeren om wat er onder zit.

Hij heeft evenmin de bewegingen zijner personages, de lenige buigzaamheid

[p. 70]

leeren geven, die het oog streelt, of de forschheid, die hunnen ledenbouw laat bewonderen. Zij zijn door den band hoekig en linksch van houding. Om hunne gewaarwordingen uit te drukken overdrijven zij het gebaar; om zich zekerder te doen verstaan roepen zij luider dan noodig is. Maar al die menschen leven dan toch en bewegen zich naar eigen aard en hunne krachtige handeling is soms bewonderenswaardig van juistheid en stoutheid, namelijk in de twee overspannen stokers op het rechterluik der Graflegging. Zijne twee groote drieluiken bewijzen, dat hij heeft geleerd zijne personages te groepeeren, en hunne handeling te doen samenwerken om een gelukkig geheel te vormen. In de Legende van Sint Anna is die groepeering symetriek tot het naïeve; in de Graflegging daarentegen bekomt de schilder een goed geordend geheel, dat oog en geest even sterk treft. Dit streven naar eenheid in de samenstelling is een groote stap vooruit naar de hervorming der kunst, naar hare verjonging in de richting als die reeds door de Italianen was verwezenlijkt.

In dezelfde twee stukken en in zijne Madonna's bewijst Massijs, dat hij grooten prijs hecht aan het weergeven der ontroeringen. De aangezichten zijner personages zijn vlak en vlok geschilderd, de rimpels en plooien, de scherpe trekken der oudere meesters zijn er uitgeveegd en niettegenstaande die effenheid van het gelaat zijn de menschen vol gevoel. Niet enkel dan ook hun wezenstrekken maar heel hun houding en al hun gebaren drukken het uit op aangrijpende wijze. In de figuren van zijn meesterstuk, de Graflegging, is de heele toonladder der smart te vernemen: de erbarming der moeder over haren doodgemartelden zoon, het luid gejammer der jonge vrouw, de verkropte smart van Joannes, die Maria steunt. De latere kunst zal meer fatsoen geven aan de uiting van het gevoel, maar treffender zal zij het menschelijk lijden niet uitdrukken. Quinten Massijs is een schilder van het gemoed, een dramatisch kunstenaar van hooge waarde.

Maar de grootste hervorming door hem in zijn kunst verwezenlijkt, is, dat hij het eerste den gewonen mensch in zijn gewoon doen en leven het schilderen waard achtte en soms stof voor zijne tafereelen zocht in de burgerlijke, alledaagsche wereld, zooals het stuk, waarvan de gravure hier bijgaat, bewijst.

Achter een tafel, met vaalgroen laken bekleed, zitten een bankier en zijne vrouw. Hij weegt geld, zij ziet toe. Hij is gekleed in een licht-schalieblauwen tabbaerd met een gordel om het midden vastgegespt, aan hals en pols met bont geboord; op het hoofd een muts van donkere stof in zonderlingen vorm, die met afhangende lappen ooren en achterhoofd bedekt. In de linkerhand houdt hij een schaaltje, waarin hij een goudstuk weegt; met de rechterhand telt hij geld. Verder op de tafel liggen de goudgewichtjes, een omlijst bol spiegeltje, waarin een man, die door het venster ziet, wordt weerkaatst, een kostelijke vaas van geslepen kristal in goud gevat, ringen aan een papieren buisje geregen en fijne parelen in een open fluweelen zakje. De vrouw zit recht, met de eene hand keert zij een blad om van haar geënlumineerd getijdenboek, de andere legt zij op het geopend handschrift. Zij draagt een

[p. 71]

rood kleed met fijne plooien, met groenen bonten kraag en omslagen en een groenen gordel. Haar hoofd is bedekt door een witten doek, die op haar voorhoofd en slapen in groote ronde bekken neervalt en waarvan de uiteinden van het achterhoofd tot op de schouders neerdalen. Daarop rust een hoed van nog ongemeeneren vorm dan die van den man, die met twee tuiten aan de beide zijden van het hoofd uitsteekt. Boven het paar zijn twee planken aan den muur vastgemaakt, waarop kantoorboeken, papieren, een schaaltje en velerlei klein gerief zijn geplaatst. Rechts ziet men nog door een open deur een man en een vrouw, van miniatuurachtige afmeting, met elkander praten.

Wij zijn nog altijd in de oude school, die voor grondregel heeft menschen en dingen naar de waarheid af te beelden en de bijzaken niet aan de hoofdzaak op te offeren. De figuren van man en vrouw zijn aan het gewone leven ontleend, niet mooier noch leelijker dan in de natuur, hunne handen zijn knokkelig als die van menschen, die veel gewerkt hebben. Al wat hen omringt is in vollen toon en met groote onbevangenheid geschilderd. Zooals bij de menschen en de heiligen der Gothieken in het algemeen is het leven hun ernst. De schilders van godsdienstige onderwerpen waren zoo zeer doordrongen van de verhevenheid der onderwerpen, welke zij afbeeldden, dat wanneer zij tooneelen uit het dagelijksch leven voorstelden, de ernst hun bijbleef en dat zij aan de burgerlui in hunne ambtsbezigheden iets van het stille ingetogene der biddende of mediteerende geloovigen behielden.

Maar de verwereldlijking der kunst heeft een merkelijken stap vooruit gedaan. Wij zien voor de eerste maal in een Vlaamsche schildering iets anders dan godsdienstige of historische feiten en portretten voorgesteld; het burgerlijke werkelijke en werkzame leven is een onderwerp van opmerking en studie geworden: het genrestuk is geboren. Niet alleen meer het bovennatuurlijke wordt vereeuwigd, maar ook het zuiver aardsche wordt waargenomen. Niet alleen meer het conterfeitsel van een gewoon burgerman, wordt door de afbeelding tot iets hoogers verheven; maar de bezigheden, die men voor iets vernederends placht aan te zien, worden veredeld door het penseel; het is een nieuwe wereld, die ontdekt wordt, met veruitgestrekten gezichteinder, met eindelooze afwisseling van streken. In de vroegere kunst kon de schilder wel toepassen op het leven daarboven wat hij hier beneden had waargenomen en de hemelingen verplaatsen in de woningen der stervelingen, maar dit bleef altijd een overdracht, een fictie. Hier wordt de natuur op het feit betrapt, de mensch in zijn dagelijksch leven voorgesteld. Onze bankier werkt wel degelijk, de vrouw bemoeit zich wel met wat haar man verricht; de ingetogenheid, de extase der menschen in omgang met de heiligen zijn vreemd aan deze figuren geheel door aardsche alledaagsche bemoeiingen ingenomen.

De schilderkunst heeft ingelijks een zekere verandering ondergaan. Menig détail, als daar zijn de kleinoodiën en het gerief, zijn met groote zorg uitgevoerd, het spiegeltje op de tafel, de miniatuur in het getijdenboek, het kostelijk glas en de rijk bewerkte schotel zijn even uitvoerig als van Eyck ze zou gemaald hebben; maar de menschen zijn niet meer met dezelfde keurigheid

[p. 72]

bewerkt; de gelaatstrekken zijn effener, veel minder scherp geteekend, de schilder zoekt de malschheid van het vleesch weer te geven zonder er bijzonder in te gelukken.

De kleur heeft een wijziging ondergaan: de fijn afgewerkte voorwerpen komen uit op groote vakken van grondtonen, warmbruin in het hoogere deel der schilderij, vaalgroen in het lagere; er is een neiging op te merken om in de kleederen de hooge volle tonen door zachter weerschijnen te tinten. Zoo worden de plooien van het roode kleed der vrouw op de brekingen wit, en werkt in het kleed van den man de speling van licht en schaduw verzachtend op de donkere tonen. Er is dus een pogen om enkele grondtonen te laten overheerschen in het tafereel, om licht en donker hun spel te laten spelen, om ook hier eenheid te brengen in de plaats der oude verbrokkeling, een werk dat een latere en een jongere kunst zal voortzetten. Dit belet echter niet dat Quinten Massijs nog altijd een onzer heerlijkste koloristen blijft: zijne Graflegging legt hiervan klaarder getuigenis af dan zijn Bankiers, en stellig is het dat de hoofdgroep van zijn meesterstuk een pracht van kleuren vertoont, die door hun rijkdom zoowel als door hun harmonie in geen ander schilderwerk overtroffen worden.

Wij bemerken dus in het stuk uit den Louvre evenals in de andere ons bekende werken van den meester een geleidelijke hervorming der oude Vlaamsche kunst, met eerbiediging harer overleveringen. Wanneer de Italianiseerende school zal overheerschen in het land zullen de meesten zich vergapen aan het nieuwerwetsche, eenigen echter zullen den ouden vaderlandschen schilder getrouw blijven en onder hen zullen wij de beste vinden. Pieter Aertsen en Jan van Hemissen, Joachim Beukelaer en boven allen Peter Breughel stammen van Quinten Massijs af. Niet alleen als waarnemers van het dagelijksch leven zullen deze allen en velen na hen onder de kleine meesters der XVII^de eeuw Massijs' spoor volgen, maar evenals hij zullen zij den eeredienst voor het koloriet, het hoogste kenmerk onzer School trouw blijven.

De schilderij uit den Louvre draagt voor opschrift: Quinten Massijs, schilder 1518. Zij werd gekocht in 1806 van Marivaux, tegen 1800 frank. Een kleine kopy ervan bevindt zich op de schilderij Apelles' Atelier in het Mauritshuis, no. 403; een herhaling ervan hoort toe aan den heer Della Faille te Antwerpen. Quintens zoon, Jan Massijs, en Zuintens volgeling Marinus van Roymerswale schilderden herhaaldelijk hetzelfde of soortgelijke onderwerpen, in navolging van hunnen voorganger.