Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 5

[p. 345]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.

III.

Ward. Oorspronkelijke roman door Elise Soer. Amsterdam, J.L. Beijers, 1895.

Onze auteurs utriusque generis schijnen nog altijd behoefte te hebben om op het titelblad te zeggen, dat zij een ‘oorspronkelijken’ roman hebben geschreven. Misschien is dit nog een overblijfsel uit de periode van 1780 tot 1815, toen onze schrijfsters en schrijvers ons telkens kwamen verzekeren dat zij ‘Niet Vertaald’ hadden. Maar eigenlijk is dit alles overbodig, en spreekt het kunstwerk voor zichzelf.

Elise Soer staaft hare oorspronkelijkheid van den eersten tot den laatsten regel. Deze nieuwe roman staaft nog meer. Hadden tot nog toe de vroegere geschriften van deze auteur een voldoend succès in kleineren kring gevonden, haar nieuwste boek: Ward zal als praemie van het Nieuws van den Dag in de handen van duizenden komen - en juist is het daarom des te gelukkiger voor de schrijfster, dat dit boek haar van eene geheel nieuwe zijde doet kennen. Het moet erkend worden, met Ward heeft Elise Soer zich een blijvenden eeretitel in de geschiedenis onzer letteren verworven - het boek Ward vormt een datum in hare eigen letterkundige ontwikkeling. Mogen er soms kleine schaduwzijden worden opgemerkt - de voortreffelijke bladzijden beslaan een veel grooter aantal dan de middelmatige.

De schrijfster heeft een doodeenvoudig thema genomen - een drama met drie personen, evenals het jongste tooneelwerk van Jules Lemaitre, voor eenige dagen te Parijs vertoond - Le Pardon. Elise Soer heeft een allervoortreffelijkste heldin Catharina van der Veen, dochter van een vermogend plattelandsnotaris, een zeer ongelukkigen eersten held, Doctor Frits Walter, en een zeer gelukkigen tweeden held, Dominé Silvius ten tooneele gebracht. De geschiedenis dezer drie dramatis personae grijpt plaats in een dorp, waar de familie Walter naast de familie Van der Veen woont. De later zoo ongelukkige held Frits Walter heeft met zijn buurvriendinnetje Catharina van zijne vroege jeugd af gespeeld. In later leeftijd is de hafmonie van beide kinderen tot groote vriendschap, bij Catharina tot stille, onbeleden liefde aangegroeid. Frits wordt student, wordt arts, ziet zijn buurmeisje niet meer dagelijks, en verrast haar ten slotte, met het bericht, dat hij eene vurige genegenheid heeft opgevat voor eene patiente, mejuffrouw Greta van Voorde, die hij door zijne wetenschap en zijne kunst het leven heeft gered, en daarbij meldt hij haar, dat deze Greta zijne vrouw zal worden. Catharina had altijd gedacht, dat Frits haar eenmaal ten huwelijk zou vragen. Nu werd ze uit dien droom plotseling op de wreedste wijze wakker geroepen.

Elise Soer heeft reeds in het begin van haar verhaal die bittere ontgoocheling harer heldin op fijne, echt dichterlijke wijze geschilderd. Geheel ontroerd, ten doode toe gewond, leest deze dien noodlottigen brief, terwijl rondom haar de nieuwe lente hoogtijd viert. De schrijfster zegt:

‘Om haar bloeide de lente, een Meimaand vol bloesempracht. Voor haar op tafel stond een ruiker meidoorn en seringen, zij getuigden van jong hoopvol leven en fluisterden samen in zoete geurentaal; om haar vensters rankte zich de gouden regen in weelderige trossen; een luw koeltje wiekte naar binnen, be-

[p. 346]

laden met den ademtocht van duizenden bloemen. De boomen wuifden met hunne lichtgroene takken vroolijk op en neer en telkens dwarrelden kleine teere bladhulsels door de lucht, een zacht tapijt wevend aan den voet der reuzen. Zoo ver het oog reikte, zag men velden vol madelieven en boterbloemen, afgewisseld door boomgaarden, bevracht met bloesemsneeuw. Alles botte, alle knoppen sprongen open, alle blaadjes ontvouwden zich, alles geurde, groende, kleurde het nieuwe, rijke leven te gemoet, weeldedronken onder den kus der zonne, die met hare stralende warmte alles omvatte in één gloeiende, vurige omhelzing.... Maar van doodskoude bevangen rilde de arme Catharina; zij zat daar met groote verglaasde oogen, waaruit het licht gevloden scheen, en staarde steeds op die meedoogenlooze bekentenis....’

Maar het ergste moet nog komen. Catharina moet met hare buren blijven omgaan, moet haar vroegeren vriend met zijne bruid ontvangen, en alles aanwenden, om het jonge paar bij zijne komst in het dorp welkom te heeten. Hier zou eene vraag tot de auteur kunnen gericht worden. Catharina is diep teleurgesteld, de beide ouders, verstandige, bejaarde menschen, zien met groote verontwaardiging, dat er zoo met het hart hunner dochter gespeeld werd. Waarom deden ze Catharina niet onmiddellijk vertrekken - waarom zochten ze niet naar verstrooiing en afleiding voor hun arm, diep beleedigd kind? Waarom laten ze Catharina alles toezien, zelfs deelnemen, als oude vriendin, in het verkeer met de buren, zoodra de jonge dokter met zijne bruid is aangekomen? Er was in het minst geene verhindering voor den vermogenden notaris, om vrouw en dochter voor geruimen tijd naar eene badplaats in het buitenland te laten reizen. Catharina moet nu den jongen dokter en zijne aanstaande vrouw als goede vrienden ontvangen - moet iederen dag op nieuw het grievendst leed doorleven. Hare ouders weten het - en berusten er in.

Het valt in het oog, dat er van het verhaal zelf niet veel zou terecht gekomen zijn, als Catharina zich elders had gevestigd - als de notaris zich desnoods van zijne zaken had ontdaan - het werd hoog tijd voor hem - en met zijne familie het dorp voor goed had verlaten. Maar dan zou Ward niet geschreven zijn, en dit zou ten slotte zeer jammer zijn geweest.

Elise Soer doet nu den tweeden held, Domine Sylvius optreden, een zeer jong weduwnaar met een zoontje Theo. Zij heeft dezen predikant met groote ingenomenheid geteekend. Domine Sylvius is een zeer modern, maar ook zeer schrander man. Hij heeft veel menschenkennis en een helder hoofd, maar toch is het niet recht duidelijk welk een standpunt hij inneemt als denker en theoloog. In zijne gesprekken slaat hij meestal den toon van den gemoedelijken, geloovigen ernst aan, doch staaft zijne voortreffelijkheid meer door zijne daden dan door zijne theologie.

Het minst geslaagd schijnt mij de episode van den Jonkheer Dotters van Heerenbeek, die Catharina wil huwen om haar geld, die door zijne moeder een diner doet geven, die zich met Catharina in de serre afzondert, die haar met grove ruwheid wil dwingen zijne vrouw te worden, en alleen door de tijdige tusschenkomst van Domine Sylvius belet wordt haar grievend te beleedigen. Zulke tooneelen en scènes komen herhaaldelijk voor in binnen- en buitenlandsche verdichting. Het wordt eene gemeenplaats op den duur.

Maar ook deze episode strekt om Catharina nader te brengen tot den man, die haar gelukkig zou maken. De jonge dokter ziet zich bedrogen in zijne illusiën. Zijne genotzieke, zelfzuchtige, gewetenlooze vrouw maakt hem diep ongelukkig. Hij erkent zijne dwaling, en vergaat van spijt, dat hij Catharina niet heeft gewaardeerd. Juist in de teekening van dit zwakke mannenkarakter, en het daarmee geheel

[p. 347]

contrasteerend fiere vrouwenhart van de heldin schuilt de verdienste van dit sympathieke kunstwerk.

Elise Soer heeft zich voortdurend bewust getoond van hare verplichting als artiste te spreken. Zondert men kleine eigenaardigheden uit - het zou jammer zijn als de uitdrukking: ‘Neen’, kwam hij - ‘Ja’, kwam zij! in de mode geraakte! - dan moet erkend worden, dat Ward zich onderscheidt door stijl. Het beste voorbeeld is hiervan te leveren door te wijzen op de landschapschilderingen naar aanleiding eener reis van Catharina met hare ouders door Zwitserland gemaakt.

Ziehier een der mooiste bladzijden van Ward - een waterval, de Trümmelbach:

‘Schiet daar niet het gletscherwater der Jungfrau uit zijn donker hol in pijlsnelle vaart te voorschijn, als een machtig roofdier met een wit glinsterend lichaam, een toonbeeld van kracht? Zijn gebrul doet de rotswanden trillen; tegen de muren van zijn gevangenis beukt het met zijne reuzenvuisten, stoot zich den zilverwitten kop aan gruis, maar nieuwe koppen groeien aan als bij de hydra; het zoekt een uitweg, het schuimbekkend monster, de waterwolf in volle wildheid. De bergwanden bieden in hun steenen rust een doffen, onverzettelijken tegenstand.... dus laat het af, ontmoedigd maar verwoed, en plonst naar beneden in den duisteren rotskelder, sissend, kokend, schuimend; een wolk van waterstof, een ziedende dwarreling, een opwaarts spuitende regen onttrekt den woesteling bij tusschenpoozen aan aller oog. In zijn vochtig graf kermt en kreunt en woelt het water, tuimelt over zich zelf, heft zich op in machteloozen toorn tot het den uitweg bereikt, en dan met een donderend vreugdgeschal er door heen dringt, naar buiten in de vrijheid, in het gouden zonlicht, in de volheid van het leven.’

Zulk eene bladzijde is geen toeval, maar de vrucht van een rijp en rijk letterkundig talent.

Proza van den ouden Heer Smits door Dr. B., Leeraar. Schiedam, H.A.M. Roélants, 1894.

Met groote ingenomenheid zal menig lezer of lezeres deze bloemlezing uit de werken van Dr. Mark Prager Lindo ontvangen. Van 1851 tot 1870 heeft deze zacht humoristisch gestemde essayist een groot deel van het beschaafde Nederlandsche publiek hoogst aangenaam bezig gehouden. Het is nu achttien jaren geleden, dat Lindo stierf, en het zou zeer ondankbaar zijn, zoo zijn naam nu al in vergetelheid geraakte. Doch dit is geenszins het geval. Dr. B. heeft een zeer goed werk gedaan, en de treffendste stukken uit de Volledige Werken bijeengebracht.

Lindo werd, en wordt, zeer veel gelezen. Een aardig bewijs voor deze stelling vond ik in 1867 tijdens een Taal- en Letterkundig Congres te Gent. Een der meest op den voorgrond tredende mannen was destijds de beroemde advokaat Rollin-Jacquemijns. Bij een groot diner te zijnent viel mij de eer te beurt met de gastvrouw van gedachten te wisselen. Zij sprak in het Fransch over onze jongste auteurs van 1867. Met zeer veel overtuiging zeide zij toen: - ‘J'aime beaucoup Laindo!’ Gelukkig ontsnapte het me niet, dat zij den ouden heer Smits bedoelde - en konden we eene pooze over den geestigen auteur van Brieven en Uitboezemingen spreken.

Dr. B, die zich met veel scherpzinnigheid de moeite getroostte het mooiste en aardigste uit Lindo's Werken bijeen te brengen, bestemde deze bloemlezing voor het onderwijs in de Nederlandsche Taal en Letteren. Dit is eene uitstekende gedachte geweest. De jeugd der gymnasia en hoogere burgerscholen mag wel weten, wat we voor twintig jaren aan geestige auteurs bezaten. Men poogt van allerlei zijden het denkbeeld ingang te doen vinden, dat eerst na 1880 de Nederlandsche letteren tot rijpen bloei zijn gekomen. Een allertreffends voorbeeld van deze propaganda vond ik onlangs in een onzer

[p. 348]

dagbladen, waar door een kunstbeoordeelaar gewaagd werd van een ‘fijn-besnaarden’ tweeden luitenant in het Nederlandsche leger, die zoo ongemeen wegliep met de geschriften der modernste Nederlandsche dichters en prozaschrijvers, dat hij zich uitermate verheugde over het volkomen stilzwijgen der minder moderne schrijvers eener vroegere periode. Uit dit stilzwijgen zoo redeneerde de ‘fijn-besnaarde’ tweede luitenant, bleek de machteloosheid eener verouderde en uitgebloeide kunst.

Wellicht is deze redeneering wel wat al te naief. Stilzwijgen over zekere kunstverschijnselen - gesteld, dat er werkelijk stilzwijgen heerschte - is niet altijd eene bekentenis van onmacht. Men zwijgt dikwijls, omdat het spreken ijdel zou zijn. Wanneer de allermodernste artisten eenvoudig met hunne kunstscheppingen hunne tijdgenooten wenschten te stichten, dan zou aller sympathie hun zeker niet worden onthouden. Maar ieder weet, dat zij naast de letterkundige kunst ook van tijd tot tijd aan de kunst van verguizen en ‘schelden’ hebben gedaan. De ‘fijnbesnaarde’ tweede luitenant, zal bij het overwegen van dit feit, zeker gaarne toegeven, dat stilzwijgen niet altijd aan onmacht, maar zeer dikwijls aan fierheid moet worden toegeschreven. Er zijn schrijvers en sprekers, die men, hoe heftig ze ook uitvaren, nooit beantwoordt, omdat men te veel eerbied voor eigen woord en schrift heeft.

Het Proza van den ouden Heer Smits roept vrij wat lieflijker herinneringen op. Het stelt den man van onze fantazie, die in Engeland geboren, als knaap naar Frankrijk en Duitschland vertrok, als jonkman naar Nederland kwam, daar zijn werk vond, en zich met groote genegenheid aan zijn nieuw vaderland hechtte. Op zijn 19^de jaar (1838) kwam hij naar Nederland, en wel naar Arnhem, waar hij privaatlessen in het Engelsch en Duitsch gaf. In 1842 werd hij leeraar in het Engelsch aan het gymnasium te Arnhem. Zijn levendige geest, zijn aanleg tot ironischen humor, zijn scherp waarnemingsvermogen brachten hem tot schetsen uit het Nederlandsche leven, die hij onder den schuilnaam van den ouden heer Smits in de Arnhemsche Courant het licht deed zien. In 1853 verscheen een deel van deze schetsen afzonderlijk onder den titel: Brieven en Uitboezemingen van den ouden heer Smits; welk boek zeven drukken beleefde, even als de vervolgen, die in 1859 en later werden uitgegeven. Lindo's alleraardigste aanval op de Nederlandsche schoonmaakwoede ontbreekt niet in de Bloemlezing van Dr. B.

Lindo heeft voor zijne schetsen den vorm van brief of spectatoriaal vertoog gekozen - omdat hij zijn Engelsch bloed niet verloochenen kon. Voor hem was van Effen den besten meester, omdat van Effen bij Addison en Steele in de leer was gegaan. Lindo koesterde groote sympathie voor Hollandsche eigenaardigheden - maar wist er ook de schaduwzijden van op te merken. Hij is een lekendichter in proza, een huisdomine, die kleine grappige preekjes houdt over huishoudelijke rampen, zooals over ‘den invloed van mijn vrouws tante’, over ‘de fatsoenlijkheid’, over de opvoeding der jonge dames, alles in den gemoedelijken toon van den ouden heer Smifs, die in vele Nederlandsche gezinnen nog altijd met hartelijke sympathie wordt gelezen.

Zijn spectatoriale trant leidde tot de stichting van den Nederlandsche(n) Spectator, die hij van 1856 tot 1860 geheel alleen redigeerde. Na de uitbreiding in 1860 arbeidde hij minder vlijtig mede - maar hij had, als het ware, eene nieuwe school gesticht. Vosmaer, Keller en Lodewijk Mulder volgden zijn voorbeeld. Daarenboven zijn kort maatschappelijk vertoog werd eerlang voortgezet door Simon Gorter, zijne huiselijke sermoenen door H. de Veer. Moge de keurlezing uit zijne werken van Dr. B. ook nog heden de herinnering aan den beminnelijken auteur verlevendigen.