Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 5

[p. 233]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.

II.

Piong Pan Ho. Oorspronkelijke Indische Roman door J. Dermout. Amersfoort, G.J. Slothouwer, 2 deelen (zonder jaartal, 1894).

Het was inderdaad niet noodig, dat de auteur van dit boek zijn werk een ‘oorspronkelijken Indischen roman’ noemde. Boeken, waarin een Chinees eene hoofdrol speelt, zijn uiterst zeldzaam in onze letteren. Aan de oorspronkelijkheid kan moeilijk getwijfeld worden. En, dat we de handeling te Semarang of elders op Java zullen zien voorvallen, wordt door de gekleurde steendrukplaat op den titel reeds duidelijk genoeg voorspeld.

Piong Pan Ho is een arme Chinees, uit China naar Semarang gezonden, om in den toko van een vermogend Chinees, Kan Liong Tjoe, als klontong dienst te doen. Piong Pan Ho werkt met dien volhardenden ijver, welke alle Chineezen op Java onderscheidt. Hij arbeidt van den opgang der zon tot de duisternis valt - hij spaart, hij schraapt, hij gunt zichzelven niets, en wordt in weinig jaren een rijk man; bereikt het eind zijner droomen, wordt Luitenant-Chinees. Dit alles is met eene groote menigte bijzonderheden uit het Chineesche handelsleven zeer talentvol verteld. Maar niet alleen Piong Pan Ho speelt eene rol in dit boek. In de eerste plaats treedt de familie Wije op - de vader is ‘verkooper’ van eene Hollandsche firma, een handig man, die vooral goed kan omgaan met Chineezen en Arabieren. De moeder heette weleer ‘de roos van Semarang’, en was eene allerliefste vrouw. Er waren twee kinderen, eene dochter, Anneke, en een zoontje, dat even als de moeder in het begin van den roman aan de cholera sterft. Wije en Anneke spelen hoofdrollen. Naast dit tweetal staat de familie Duna. Meneer is chef van eene crediet-instelling, mevrouw is een homme d'affaires, die zaken doet met de kampong-bewoners en huizen koopt; de zoon Kees onderscheidt zich door zeer jong zijne zinnen te zetten op Anneke Wije. Als kinderen gaan ze veel met elkaar wandelen - en bewijst Kees Anneke allerlei ridderlijke diensten.

De Chinees Piong Pan Ho voegt zich bij deze Hollanders, omdat Wije, toen de Chinees aan wal stapte te Semarang, en niemand den luid schreeuwenden Singkeh wilde terechtbrengen, kasian met hem had, en hem in zijn rijtuig naar den kampong Tjina reed. Als klontong toont de man zijn goed hart - terwijl hij aan mevrouw Wije knoopen verkoopt, neemt hij een bloedkoralen kettinkje uit zijne mand - en bindt het om Anneke's armpje - als bewijs van dankbaarheid voor den dienst hem bewezen. Door den geheelen roman heen bewondert de Chinees Anneke - en als hij millionnair is, vraagt hij haar ten huwelijk. Ook Kees Duna blijft Anneke getrouw het hof maken, en, vraagt haar zijne vrouw te worden, waarna eene verloving tot stand komt, later verbroken. Een derde bewonderaar is de jonge Van Beek, die door zijn schatrijken vader naar Indië gestuurd wordt, om van zijne schaapachtigheid, ingetogenheid, lichtgeloovigheid en overmatige fatsoenlijkheid te genezen. Ook hij vraagt haar ten huwelijk, wordt bedankt, maar herhaalt later met beteren uitslag zijne pogingen.

In dezen zijn tweeden roman heeft J. Dermout zijn goeden naam, gewonnen met zijn eersten: In de koffie, uitstekend gehandhaafd. Zijne schildering der Sema-

[p. 234]

rangsche maatschappij is met vaste omtrekken en warme kleuren voltooid. Hij toont een mannelijk talent, dat in aard en aanleg verwant is aan het kunstwerk van den voortreffelijken romancier P.A. Daum (Maurits). Bij Dermout is het opmerkelijk, dat hij zichzelf gedurende zijn verhaal geheel achter zijne personen verschuilt. Hij is volmaakt objectief. Hij laat zijne personen handelen, spreken, speculeeren, droomen, - maar poogt geene enkele daad te verklaren. Meestal bereikt hij zijn doel, en slaagt hij er in zijne voortreffelijke studie van het menschelijk hart te doen opmerken.

Twee zijner hoofdpersonen zijn zeer scherp geteekend: Wije en Mevrouw Duna. Deze laatste is eene zeer bijzondere, zeer oorspronklijke creatie. Zij is de vleesch geworden hebzucht, de daemonische zelfzucht, de bandelooze zinnelijkheid. Er is één tooneel in het tweede deel van dezen roman, geheel nieuw van vinding, en verrassend in de hoogste mate. Daar Wije in den loop van de jaren buiten zijne betrekking van ‘verkooper’ was geraakt, had hij gaarne zich als tokohouder gevestigd, maar zijn klein kapitaal was niet voldoende. In deze omstandigheden krijgt hij een geheimzinnig bezoek van Mevrouw Duna. Deze komt hem voorstellen den toko van een Chinees te koopen, en haar tot stillen vennoot aan te nemen - daar zij hem helpen kan met kapitaal. Nu blijkt het bovendien, dat mevrouw Duna nog wat anders aanbiedt. Zij overrompelt den zwakken en goedhartigen Wije - en maakt hem tot haar minnaar.

Eenigen tijd later besluit de heer Duna een eigen handelshuis, een administratiekantoor te Batavia op te richten. Het was in den tijd der verloving van Anneke met Kees Duna. De morgen van het vertrek der familie Duna zou een ongemeen feit opleveren. Heel Semarang bracht de algemeen geachte familie zijn afscheid. Men stoomde met een klein bootje naar de kustboot, waarmee de Duna's naar Batavia zouden vertrekken. Ieder wilde ze voor het laatst de hand drukken. De auteur zegt:

‘Men kwam aan boord; op het achterdek werd de champagne ontkurkt, toespraken uitlokkend, die al meer hadden dienst gedaan, en sommigen, die de nawerking van het bruisend vocht in hun maag niet konden verdragen, tot een haastig afdalen in het salon nopend, waar zij zich te goed deden aan het gereedstaande ontbijt met cervelaatworst à discrétion. Onder hen, die spraken, was ook Wije, die, alleen gekomen, daar Anneke zich onwel had gevoeld, zijne vroegere gemakkelijkheid van zich uit te drukken had teruggevonden, door de vreugde over het zich van zelf oplossen eener relatie, waaraan hij machteloos was zich op eene andere wijze te onttrekken.’

Eindelijk slaat het oogenblik van afscheid nemen - de groote boot gaat vertrekken. Heel Semarang reikt den echtgenooten Duna de hand, de resident en de generaal vooraan. Kees Duna was vroeger vertrokken naar zijne standplaats als controleur. Het echtpaar stond naast elkaar. ‘Duna met een gedwongen lachje om de lippen de officiëele handdrukken half buigend beantwoordende, die van kennissen vriendelijk, nu en dan aandoening toonend en die leggend in zijn blik bij het afscheid nemen van een bijzonderen vriend - Mevrouw stijf, rechtop, niemand aanziende, maar doodsbleek. Wije was een der kaatsten.

“Dag Wije, beterschap met Anneke. Groet haar nogmaals van me; zal-je?” zei Duna.

“Van mij ook!” - sprak ze toomloos, zijn hand knijpend uit al haar macht. En plotseling, terwijl een schok haar lichaam doorvoer, zag ze hem in de oogen heel diep, toen, vooruitstortend, sloeg zij haar beide armen om hem heen. Zenuwachtig uitgillend: “Ik verlaat je niet, ik kan niet, o ik kan niet!”’

En hierop algemeene consternatie.... Wije wordt door Mevrouw Duna van de

[p. 235]

boot naar den kleinen stoomer gebracht. De vrienden beproeven Duna te troosten.

Het komt niet in mij op te zeggen, dat dit tooneel onwaarschijnlijk is, maar zeer ongemeen - en zeer nieuw is het zeker. De latere oplossing bevredigt niet volkomen. Na gescheiden te zijn van Duna, trouwt Mevrouw Duna met Wije. Doch juist hierin lag voor Anneke eene groote ramp. Hare verloving met Kees Duna moest worden afgebroken. De jonge man schreef haar een zeer kort briefje:

‘Mejuffrouw! Hetgeen is voorgevallen, en dat ik wel niet nader behoef aan te duiden, deed mijn vader eischen, dat alle betrekkingen tusschen onze families zouden worden afgebroken. Ik acht dit eveneens billijk, en uit dien hoofde kan de middenweg door u voorgedragen’ (Anneke had haar vader verlaten en logeerde bij vrienden) ‘mijn goedkeuring niet wegdragen. Beleefd geef ik u in overweging mij af te schrijven. Hoogachtend: C. Duna.’

Waarom moest de jonge controleur zijne liefde opofferen? Omdat zijn vader het eischte, en hij het billijk vond. Welke schuld had Anneke, dat haar levensgeluk moest verwoest worden - waarom is Kees Duna zoo snel besloten zijne bruid te laten varen? Zag hij op tegen het oordeel der wereld - en was vrees voor liefdelooze oordeelvellingen een krachtiger motief tot handelen, dan de liefde voor Anneke? Mij dunkt, dat de auteur, die den jonkman altijd als zeer verstandig, zeer kalm, zeer getrouw en zeer degelijk heeft voorgesteld, ons hier in de noodzakelijkheid brengt te meenen, dat van dit alles eigenlijk niets bestond, en dat Kees een doodgewoon beredeneerd egoïst was.

Ten slotte regeert Wije zijne booze vrouw met vaste hand - drijft hij het door, dat zij naar Europa terugkeeren, en wordt Anneke de vrouw van den schaapachtigen, maar schatrijken Van Beek, die door zijn verblijf te Semarang heel wat levenservaringen had opgedaan.

Er is in dezen roman een schat van Indische handelskennis, en een zeer gezond realisme. Veel gemoed bezitten helden en heldinnen niet. De meesten maken een hoogst ongunstigen indruk. Zelfs Wije wordt onder leiding van Mevrouw Duna een lafhartig ellendeling tegenover zijne dochter. Het is te hopen, dat de auteur alleen de uitzonderingen heeft geschilderd.

Blank en geel door A.J. Amsterdam, L.J. Veen. (Zonder jaartal, 1894.)

Na den Singkeh te Semarang hebben we hier te doen met een Chinees in Europa.

Bij wereldtentoonstellingen verschijnen er meestal Chineezen. Te Amsterdam zag ik er een, die zeer beschaafd Engelsch sprak - en met een bedrukt gezicht naar zijne hand keek, die in een zwarten doek was verborgen. Toen ik hem vroeg, wat er aan haperde, trok hij de doek weg - en zag ik eene hand, die mij een hevigen schrik bezorgde, daar de zoon van het Hemelsche Rijk mij scheen te lijden aan Lepra (elephantiasis alba). Aangenamer daarentegen is mij de herinnering aan een zeer voornaam Chinees te Batavia in 1861. Hij heette, geloof ik, Ho Kiang Leu en was Kapitein-Chinees - in zeer veel opzichten aan Piong Pan Ho van Dermout herinnerend. In één opzicht was de Bataviasche Chinees verschillend van den Semarangschen. Hij was een zeer beschaafd, zeer aristocratisch man, met iets heel bedeesds - en voorzichtigs. De gezegde Ho Kiang Leu gaf eene soirée aan den Bataviaschen beau-monde ter gelegenheid van eene plechtigheid, die aan een zijner kinderen werd voltrokken.

Daar ik onder de genoodigden was,

[p. 236]

viel mij het voorrecht te beurt den Kapitein-Chinees, van wien men zeide, dat hij lederen dag duizend gulden inkomen had, te spreken. Hij was een klein mannetje, zeer verschillend van de babas, die als klontongs langs de straten en pleinen van Weltevreden ronddwalen, en die meestal forsch gespierd en kloek van gestalte zijn. Ho Kiang Leu was in een staatsiepak, dat deed denken aan de waardigheid van mandarijn. Zijn samaar was van violetkleurige met goud gestikte zijde - een eigenaardige muts met opgaande randen bedekte zijn gladgeschoren hoofd. Zijn lange staart hing op den rug met een verlengstuk van roode zijde. Hij sprak uiterst zacht, in vloeiend Maleisch, en beantwoordde mijne gelegenheids-woorden zeer deftig. De Europeesche heeren en dames vermaakten zich met dansen - de gastheer was verdwenen. Later, toen hij een zeer weelderig souper had doen aanrechten, en de gasten gezeten waren - vertoonde hij zich even, om een soort van toast in te stellen. Hij werd in de noodzakelijkheid gebracht met velen zijner gasten aan te stooten, zoodat het ten slotte scheen, of eenige glazen champagne hem al te snel naar het hoofd waren gevlogen.

In de novelle van den heer A.J. komt een Europeesch Chinees, die den onwaarschijnlijken naam draagt van Tsengki-Harr (misschien Tseng-Ki-Har), chef der firma Tsien-Chi & Co., handelaren in Chineesche artikelen. Deze beschaafde Chinees komt op de wereldtentoonstelling te Amsterdam. Eene jonge Amsterdamsche dame ziet hem bij eene galavoorstelling in den Park-Schouwburg - meent in hem een Engelsch jongmensch, waarmee ze op een Engelsch kostschool heeft ‘geflirteerd’, te herkennen - en gaat later onmiddellijk naar hem toe, om zich aan te bieden als zijne toekomstige vrouw.

De aandoeningen, gewaarwordingen, la vie intérieure, van deze allerzonderlingste jonge dame zijn door den heer A.J. met talent geschilderd, maar telkens komt de vraag zich opdringen: is zulk een karakter mogelijk? Komt zulk eene sterk sprekende Chinophilie bij vele jonge Amsterdamsche dames voor? Misschien is het eene zeldzame uitzondering....

Men weet te Amsterdam zeer goed, dat de dochter van een zeer geacht, zeer hoogbeschaafd en kunstlievend gezin tijdens de groote tentoonstelling haar hart schonk aan een Chineesch koopman, dat zij in werkelijkheid met dezen huwde. Ieder is in staat de toedracht van deze zaak met meer of minder bijzonderheden te verklaren. De heer A.J. heeft gemeend, dat deze Amsterdamsche gebeurtenis de stof zou kunnen aanbieden voor eene novelle. Of de familie, wier dochter zulk een huwelijk sloot, wel zeer fier zal zijn op deze letterkundige vereeuwiging van dit zeldzame feit? Mij dunkt, dat een zweem van twijfel geoorloofd is.

Het is niet te ontkennen, dat Goethe met volkomen recht zijn ‘Greift nun hinein!’ heeft voorgeschreven. De studie van het leven alleen kan den letterkundigen kunstenaar stof schenken. Balzac, Flaubert, Zola, volgden dezen weg. Maar niet alle studie levert stof aan den kunstenaar. Er zijn grenzen, die de kieschheid stelt. Als een jong letterkundige eene tante, eene nicht of eene zuster bezit, die aan erotomanie lijdt; als hij een oom, neef of broer heeft, die door grootheidswaanzin is aangegrepen, zal hij zeker niet op het denkbeeld komen het moreel lijden zijner bloedverwanten tot stof voor zijne kunstoefeningen te exploiteeren. Alleen, wanneer men deze conditiën in het oog houdt, mag men het beroemde voorschrift van Goethe tot richtsnoer nemen.