Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 5

[p. 192]

De meesterstukken der Hollandsche school in den Louvre
door Max Rooses.

Adriaan van der Werff.
Dansende Nymfen.

Twee Nymfen, die elkander bij de hand vasthouden en gansch naakt zijn, behalve dat een draperie haar om de heup fladdert, dansen in bevallige beweging naast een herder, die even weinig gekleed als zij, op de dwarsfluit speelt. Een knaap met rinkeltrom en twee meisjes zien naar het dansende paar. De achtergrond is gevormd door dicht loof, tegen hetwelk een zuil oprijst, bekroond door een Satershoofd, dat een korf met vruchten draagt. Boven het loof ontwaart men hoeken van den hemel, blauw en geelgroen getint.

De naakte mannen en vrouwen zijn beeldhouwachtig schoon en hun gebaren herinneren aan het streven der antieke kunst om de menschen zoo volmaakt van vorm en zoo bevallig van houding mogelijk te maken. Er ligt dan ook iets onbetwistbaar bekoorlijks in deze groep, gevormd door vrouwtjes zoo mooi als heidensche godinnen het zijn kunnen en zoo wulpsch poezelig, dat zij niet alleen het oog der bewoners van den Griekschen Olympus, maar ook dat der aardsche menschen moesten streelen, en volledigd door een fluitspeler, die een Museum van antieke marmers ontloopen schijnt.

De schildering is even bekoorlijk, geheel glad en mollig, met een amberkleurig licht op de ivoren beeldjes, met doorschijnende schaduwen, gedempte tonen, gedempte klaarheid, alles berekend om het oog te streelen, om te verwijderen wat maar op eenigerlei wijze onaangenaam kon zijn. Het stuk is gedagteekend van 1718. Met vier andere werken van denzelfden meester, ook in den Louvre aanwezig, werd het voor rekening van koning Lodewijk XVI tegen de som van 33000 frank gekocht van Sir Gregory Page, die voor deze vijf stukken met vijf andere van denzelfden meester 33000 gulden aan den schilder betaald had.

[p. 193]

Hij, die het vervaardigde, was Ridder Adriaan van der Werff, de beroemdste

Dansende Nymfen.

Nederlandsche schilder van het einde der zeventiende en het begin der achttiende eeuw.

[p. 194]

Hij werd geboren den 21ⁿ Januari 1659 in Kralinger Ambacht bij Rotterdam. Zijn vader, die dorpsmolenaar was, wilde hem tot zijn eigen beroep opleiden, maar liet zich door de sterk uitgesproken neiging van den jongen Adriaan overhalen om hem te Rotterdam, eerst bij den glasschilder Cornelis Picolet en daarna bij Eglon van der Neer in de leer te doen. Al vroeg leverde de kunstenaar treffende staaltjes van zijn aanleg en van zijne bedrevenheid en vielen zijne keurige stukjes zoodanig in den smaak, dat men ze met grof geld betaalde. Hij voelde zich aangetrokken door de fraaie gestalten der antieke kunst en wilde die nog behagelijker maken door ze naar den trant van den dag in stukken van geringe afmeting met de uiterste zorg te schilderen. Zoo versmolt hij dan de klassieke vormen der oudheid met de wijze van uitvoering zijner landgenooten en onmiddellijke voorgangers. Waar deze in hunne fijne penseeling feiten en figuren, aan het dagelijksch leven ontleend, weergaven, verkoos hij wat men toen voor de verhevenste onderwerpen en voor de edelste scheppingen hield, te doen herleven in miniatuurachtig bewerkte tafereeltjes. Hij schilderde op die wijze bij voorkeur onderwerpen uit de gewijde geschiedenis en uit de fabelleer; ook in de andere deelen van zijn werk, portretten en tooneelen uit het ware leven, volgde hij denzelfden trant.

Van der Werff schijnt bewust of onbewust twee der richtingen te hebben willen versmelten, die sedert Rembrandt's heengaan in de Hollandsche School heerschten: de Academische, die op het spoor der Italiaansche en der antieke kunst de naakte menschelijke vormen voor het schoonste en de historische onderwerpen voor de belangrijkste aanzagen en de richting der Hollandsche kleinmeesters, die er zich op toelegden met keurigheid af te beelden wat zij opmerkten in het dagelijksch leven. Die poging om twee uitersten te vereenigen kon niet anders dan misgeboorten voortbrengen.

Deze vermenging van het hoogste en het minste in de kunst, die wij wansmakelijk noemen, genoot toen echter grooten bijval. In 1696 bezocht Johan Wilhelm, Keurvorst van den Palts, Van der Werff, liet hem zijn portret maken en gelastte hem het zelf naar Dusseldorp te brengen. Toen dit in 1697 gebeurde werd hij als hofschilder door den vorst in dienst genomen voor zes maanden in het jaar tegen een wedde van 4000 gulden. In 1703 werd hij voor negen maanden in het jaar aangesteld door denzelfden prins en werd zijn pensioen op 6000 gulden gebracht. Daarenboven werden hij en zijne nakomelingen tot den Ridderstand verheven in de beide geslachten. En zoo komt het, dat deze laatste der beroemde schilders de eerste was, die prijkte met een adellijken titel en zich ‘le Chevalier van der Werff’ kon noemen.

Hij bleef in dienst van den Keurvorst tot aan diens dood, in 1716 voorgevallen, en schilderde voor hem tal van werken, die zich vroeger in het Museum van Dusseldorp en nu in dit van München bevinden. De Pinacotheek dezer laatste stad bezit er nog dertig van.

De koning van Polen, de hertog van Wolfenbuttel, graaf Czernin de

[p. 195]

Chudewiz, de hertog van Orleans, regent van Frankrijk telden onder zijne bewonderaars.

In zijnen levenstijd werden zijn werken in openbare veilingen tot hooge prijzen verkocht. In die van Adriaan Paats, Rotterdam 1713, werden bijvoorbeeld zes stukken zijner hand tegen 16000 gulden toegewezen.

Overladen met roem, in het bezit eener aanzienlijke fortuin door zijne kunst verworven, overleed hij op 12 November 1722 te Rotterdam, waar hij zich na 1716 voor goed gevestigd had.

Houbraken, die zijn tijdgenoot was, wijdt hem een uitvoerige levensschets en haalt tal van gedichten aan te zijner eere gerijmd. Hij zelf schrijft voor van der Werff een lofspraak, die wel mag beschouwd worden als de samenvatting van wat de tijdgenooten over den ridder-schilder dachten: ‘Gelyk de Hemel zijn starren heeft, die in onmeetelyke grootte en stantplaats verscheden, even dus heeft ook onze Nederlandsche Konsthemel zijne Konststarren, die in onmeetelyken afstant en luister van malkander verschillen. De grootste van die, wiens uitsteekende Konstglans ook andere Konststarren verligt, is de overal berugte Konstschilder Adriaan van der Werff.’

Het scheelt nog al dat het tegenwoordige geslacht die meening zou deelen en den hofschilder van den Paltsgraaf den hoogsten rang aan den Nederlandschen kunsthemel zou toekennen. Hij behoort tot de laatste groep der schilders van de gouden eeuw in zijn land; onder zijn tijdgenooten kon hem de eerste plaats worden toegewezen; maar in de rij der groote Hollandsche meesters is zijn rang een ondergeschikte.

Zijne kunst en de ongemeene bijval, dien zij verwierf, vormen niettemin een belangwekkend verschijnsel in de geschiedenis. Zij zijn het uitvloeisel en de eindpaal eener richting, welke zich al vroeg in den bloeitijd der Nederlandsche School voordeed en die zich gaandeweg meer ontwikkelde. Onze Hollandsche meesters, wij zagen het, toonden immer eene voorliefde en een ongemeene begaafdheid voor het fijnschilderen. Hun groote eeretitel was meesterlijke hanteering van het penseel, hun groote eerzucht was met verrassende nauwgezetheid de waarheid weer te geven, menschen en dingen met al hun tonen en tinten op het doek te tooveren. Zij zouden echter geen kunstenaars geweest zijn hadden zij dit niet op eigenaardige, persoonlijke wijze weten te doen; daarom zochten zij aan elk voorwerp de schilderachtige zijde, de ongemeen rijke kleur, de zeldzaam treffende verlichting en trachtten die op behendige, kunstige wijze weer te geven. Zij deden aldus zich zelven gelden in de vertolking, in de meesterschap, waarmede zij de door hen ontdekte schoonheden wisten te doen uitkomen of de door hen geschapen moeilijkheden wisten te overwinnen.

De groote meesters Frans Hals, Rembrandt, Van der Helst, Jan Steen, Pieter de Hoogh, Adriaan van Ostade, Brouwer, Jan van der Meer, Jacob Ruijsdael, Hobbema, vonden wezenlijk eigenaardige, oorspronkelijke uitdrukkingen in die afbeelding der waarheid: zij wisten kruimig uit te spreken wat

[p. 196]

zij zagen, in penseelslagen en kleur- en lichteffecten, die eerder het geziene herscheppen dan het na te bootsen.

Naast hen werkte er een heele rij, die verzot op nauwgezetheid, hun eer stelden in het doen uitkomen der minste bijzonderheden en in het leenen van glans en bevalligheid aan alles, waar zij aldus de aandacht op inriepen. Geerard Dou, Terborch, Metsu, Frans van Mieris, Netscher de stillevenschilders behoorden tot die groep; zij wilden hunne gevatheid door miniatuurachtige uitvoerigheid bewijzen en de liefhebbers en de burgerij stonden opgetogen voor zooveel behendigheid. Maar zij wilden ook behagen en in dit Holland, waar de menschen voor korten tijd nog zoo goedrond en de kunst nog zoo vrank en kernachtig was, verviel men al spoedig in zoeterige liflafferij niet alleen met de kleur en het licht, maar ook met de personages, viervoetige zoowel als tweevoetige. De nymfen van Poelenburgh, de mannen en vrouwen van Geeraard Dou, en van zijne volgelingen, de diertjes van Berchem en Karel Dujardin, zoowel als de landschappen van Both, Wijnants, Moucheron zijn gelikt en geblanket, wedijveren in liefelijkheid en beminnelijkheid. Het kwaad woekerde voort, de vertegenwoordigers der kernachtige kunst verdwenen gaandeweg en meer en meer kreeg de spier- en mergelooze penseeling de overhand. De boom viel langs den kant waar hij sedert zoolang naar overhelde.

De kunstenaars van naam, die in de zeventiende eeuw geboren tot in de achttiende voortwerkten, Eglon van der Neer, Willem van Mieris, Arnold Houbraken, en voornamelijk Adriaan van der Werff drijven die verfijning en ontzenuwing der kunst tot den hoogsten graad. Onder hun penseel wordt alle stof en alle vleesch fluweelachtig zacht, porseleinachtig glimmend. De menschen zijn hol en bol, afgerond van vorm, gepuimd, gepolijst. Heeft de huid een rimpeltje, het kleed een plooitje, de haren een krulletje, dan is het om nog een glansend puntje meer te kunnen weergeven. Geen hoek mag nog eenige scherpte vertoonen, geen kreuk mag de orde storen; de menschen moeten wel gewasschen en gekamd, glimmend van tevredenheid en verzorgdheid voor den dag komen. Geen eigenaardige trekken, geen lichamelijke onvolmaaktheden mogen het oog onaangenaam aandoen; alles moet afgerond, beschaafd en geschaafd zijn. Ook de kleur moet in die algemeene opsmukking deelen, geen vranke penseelslagen, geene besliste toetsen, maar een gesliste vlakke schildering, waarin alle tonen zachtjes aan elkander verbonden en ineengesmolten zijn; geen sterk licht maar een doezelig glansje met lichte schaduwtjes, geen forsche kleuren maar bevallige tinten. Het is de ondergang van alle kracht, van alle gespierdheid, van alle durven en wagen, de triomf der voornaamheid, der bevalligheid, der alles overheerschende fatsoenlijkheid. Het zoeken naar de uitvoerigste waarheid leidde aldus tot valschheid; het najagen der uiterste bekoorlijkheid naar ongenietbare gemaaktheid.

In het begin zijner loopbaan was Van der Werff betrekkelijk droog en hard, later verzachtte hij zijnen trant, werd malscher, gladder, glimmender

[p. 197]

en bereikte aldus die uiterste liefelijkheid en nuffigheid, die hem beroemd en gevierd maakten in zijnen tijd en die hem in den onzen als den meest kenmerkenden vertegenwoordiger dier ontaarde kunst doen doorgaan. Enkelen poogden hem na te doen, maar zij leverden nog erger ontzenuwd werk dan het zijne, de kunst van Nederland had alle levenslust en alle levenskracht verloren. Zij, de eens zoo forsche, stierf aan bloedeloosheid, ten doode toe vertroeteld; zij, de realistische bij uitstek, ging onder in onwaarheid en pronkzucht.

Een tijdperk van onvruchtbaarheid, gevolgd door een tijdstip van machteloos pogen, brak nu aan. Gedurende die lange jaren van onvermogen werden nog wel tal van schilderstukken verkocht, maar zij waren door vroeger geslachten gemaakt en gingen vreemde verzamelingen verrijken. Toen de Paltsgraaf Adriaan van der Werff naar Dusseldorp lokte, gaf hij een bewijs van de hoogachting, waarin onze meesters bij de liefhebbers aan gene zijde van den Rijn stonden. In den loop der achttiende eeuw werden in Duitschland, Frankrijk en Rusland de vorstelijke kabinetten gevormd, die voor het beste deel uit Nederlandsche schilderijen bestaan en die nu de beroemdste museums van Europa geworden zijn. Holland bracht niets meer voort en verkocht tegen grof geld aan vreemden wat het zijn eigen meesters met spotprijzen had betaald. Er zou een groote eeuw verloopen eer de Nederlandsche school opnieuw haren rang in de kunstwereld zou veroveren.