Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 4

[p. 626]

De meesterstukken der Hollandsche school in den Louvre
door Max Rooses.

Ludolf Bakhuijzen.

Zeegezicht.

Van Paulus Potter sprekende deden wij uitkomen, dat het schilderen van dieren en meer bijzonderlijk van vee, een kunstvak was eigen aan de Nederlandsche meesters en bloeiend in Vlaanderen vooraleer het in Holland werd beoefend. Hetzelfde valt te zeggen, en met meer reden nog van de zeeschildering.

Onze school, de Vlaamsche zoowel als de Hollandsche, voelde zich immer aangetrokken tot het weergeven der opgemerkte buitenwereld en legde er zich op toe trouw en kunstig af te beelden wat zij daar had waargenomen. Zoo vond zij het landschap, zoo schiep zij de dierenschildering. Kon het anders in het lage land aan de zee, aan alle kanten doorsneden met stroomen, uitgediept door meeren, bezoomd door de zee, of de schilder moest evenzeer getroffen worden door het tooneel, dat de rivierboorden, de zeekusten en de grootere en kleinere watervlakken opleveren, als door hetgene er voor hem te zien viel op den vasten grond?

En was het te verwonderen, dat, toen eenmaal de aandacht geroepen werd op de schilderachtigheid, op de grootsche of aanvallige schoonheid der watergezichten, de eersten, die het nieuwe pad betraden, door velen gevolgd werden? Nederland toch is maar één zeestrand en rivierkant; de eigenaardigheid van zijnen bodem ligt juist daarin, en de aantrekkelijkste vergezichten zijn die, welke samen door aarde en grond gevormd zijn. Wanneer zijne landschapschilders bekoorlijke hoekjes wilden vinden, gingen zij ze bij voorkeur in het afgelegen Zuiden of Noorden zoeken; de zeeschilders vonden in hun eigen land in overvloed de aantrekkelijkste onderwerpen.

Een watergezicht kan toch zooveel schoons opleveren! De kunstenaar moet zich geprikkeld voelen om te beproeven of het hem wel mogelijk zou zijn de immer bewegende watervelden en de treffende tegenstelling van hunne

[p. 627]

eenzaamheid met het afwisselende vaste strand weer te geven. En dan, is er in de wereld wel iets schooner dan de slanke fijne lijnen getrokken tegen

Zeegezicht.

den hemel door masten en scheepstuig, of dan het gezwollen zeil, dat den wind opvangt en het sierlijke gevaarte doet leven, dat het licht opvangt en een warme plek legt op het kille, woelige water? Is er iets heerlijker dan de hemel zooals hij zich uitspant boven zee en oever, plechtig als het gewelf

[p. 628]

van eenen onmetelijken tempel, weerspiegelend alle stemmingen der natuur als een klavier den druk der vingeren van den speler weergeeft. Is er iets grootscher dan die afgrond van licht boven dien afgrond van water, iets aantrekkelijker dan die wolken van zilver gedrenkt door azuur, die oneindige speling van klaar en duister, duizendmaal fijner en grilliger dan de strijd van zon en schaduw op aarde?

Wij willen niet beweren, dat onze oude zeeschilders, evenmin als onze landschapschilders van vroeger eeuwen, de natuurgezichten begrepen zooals onze groote moderne meesters, noch dat zij even gevoelig als onze tijdgenooten waren aan wat er tot het gemoed spreekt uit een tafereel van land, water en licht. Onze hedendaagsche kunstenaars laten zich doordringen door de stemming van hetgeen zij zien en trachten uit te drukken wat zij gevoeld hebben; er is in hunne natuurtooneelen eene ziel, die uit hunne schilderijen tonen laat opgaan, juichende of klagende, het gemoed verheffende of neerdrukkende. De stoffelijke vormen zijn niet alles en niet het gewichtigste meer, zij hebben eene innige beteekenis verkregen en geven te lezen wat de schilder dacht toen hij ze zag.

Onze oude zeeschilders bepaalden zich meer bij het uiterlijke verschijnsel, dat zij met groote zorg trachtten weer te geven. Niemand zal beweren dat wanneer de besten onder hen zich neerzetten aan het strand om het nederig schuitje te schilderen, dat op een zonnige zee voortglijdt, terwijl een diep blauwe hemel met dunne, zilverige wolkjes, zich daarboven welft, zij niet getroffen waren door de harmonie van dit grootsche koor van licht en kleur, of wel dat, waar zij een naderend onweer schilderden, zij niet mede bevangen waren door den angst, die sprak uit heel de natuur. Maar onloochenbaar toch is het dat de zichtbare gestalte der dingen: het groote schip met zijne fraaie golvende lijnen, het schuitje met zijn vroolijk zeiltje en wimpeltje, de grillige krulling der baren, het decoratieve strand, de donkerheid der onweerswolken, het hoekige der vurige bliksemflits hen in de eerste plaats troffen en dat zij er zich vooral op toelegden keurig weer te geven wat zij hadden opgemerkt. Zij wilden eerder tot het oog spreken door schoone en fijne schildering dan op het gemoed werken door in de algemeene waarheid de innige indrukken te vertolken, die zij ontvingen wanneer zij voor de natuur stonden.

De oudste zeeschilders werkten in Antwerpen, de stad met het talrijke schildersgilde en met het heerlijke gezicht op de rivier. Toen de eerste beoefenaars van het vak daar leefden, was er geene haven, waarvan de stroom aan de stadzijde een zoo schilderachtig uitzicht aanbood met haren in- en uitspringenden wal, hare oude muren, hare menigvuldige torens, het afgewisseld panorama harer huizen en kerken; geene haven ook, die, als nu nog, aan de overzijde der rivier een boeiender schouwspel aanbiedt, wanneer de zon ondergaat en den eindeloozen horizont achter den stroom in de polderlanden met het rijkste stralenspel vervult. Het waren Adam Willaerts, in 1577 te Antwerpen geboren, in mannenleeftijd naar Holland uitgeweken en

[p. 629]

Andries van Eertvelt, die in dezelfde stad het licht zag in 1590. Zij hadden beiden weinig oog voor de stille bekoorlijkheid van de geboortestranden en gingen elders zoeken naar onstuimige zeeën met rotsige oevers of naar machtige schepen, die vergaan of slag leveren. Na hen kwamen de gebroeders Peeters, die zich ook bezondigen aan bombastische zeeën, maar gevoelig zijn aan de stillere lichteffekten en aan de bevallige lijnen en kleuren, die de steden op den oever der rivieren tegen den hemel teekenen.

In Holland vormt Jan van Goyen (1596-1656) den overgang tusschen landschap- en natuurschildering; hij ziet de rivieren en hunne oevers en heel de natuur anders dan zijne voorgangers en op zeer persoonlijke wijze; hij geeft meer den indruk dan de bijzonderheden weer. Maar die indruk wisselt weinig af en gaat in de tonen alleen van lichtgrauw naar donkerbruin over. Simon de Vlieger (1600-1660) is reeds een ware, gerijpte zeeschilder, die stranden, stille en stormachtige zeeën, vloten en zeeslagen afbeeldde, nog in fijne grijze maar toch kleuriger tonen en krachtiger licht. Met hem veroverde het vak zijne plaats in de school. Met Jan van de Cappelle, Willem van de Velde en Jacob Ruysdael bereikte het zijn toppunt van voortreffelijkheid. De twee eersten vooral beminden de zee om de zee in haren machtigen, rustigen eenvoud, gehuld in haren stillen, helderen dampkring, vol licht en blijheid, de nederige booten zoowel als de trotsche zeekasteelen dragende. Rondom hen staat de dichte rij hunner volgelingen geschaard.

Hun tijdgenoot was Ludolf Bakhuyzen, geboren twee jaar vroeger dan Willem van de Velde, door zijne tijdgenooten niet minder hoog geschat dan dezen uitstekenden kunstenaar, wellicht boven hem verkoren. Hij vertegenwoordigt in de zeeschildering de zegepraal der gemaniëreerde op de ware kunst, van het gezochte op het gevoelde, van het bombastisch theatrale op het eenvoudig ware. Hij vindt doorgaans de zee maar schilderenswaardig, wanneer zij opbuldert en met dood en vernieling dreigt, wanneer de hemel heel zwart, de baren heel hoog staan. Hij declameert gaarne en evenals een rhetorikaal opgeblazen tooneelspeler u uit de zaal jaagt, zoo zou hij u een tegenzin van de waterzichten doen krijgen. Hij bedierf den smaak zijner tijdgenooten en het vak dat hij beoefende. Zelfs als techniek valt er weinig bij hem te bewonderen en staat hij nauwelijks boven het middelmatige. Dat ook hij onder de groote Hollandsche meesters door sommigen nog wordt genoemd heeft hij meer te danken aan den ongemeenen roep over hem opgegaan in de verleden eeuw dan aan den hoogen dunk, dien de tegenwoordige van hem behield.

Ludolf Bakhuyzen werd geboren te Embden den 18^en December 1631; hij stierf te Amsterdam den 17^en November 1708. Zijn vader was stadsecretaris en de toekomstige schilder bleef bij hem op het kantoor tot zijn achttiende jaar. In 1650 vertrok hij naar Amsterdam om den koophandel te leeren, maar al spoedig na zijn aankomst in de groote stad verliet hij zijnen patroon en legde zich toe op het teekenen van schepen. Hij slaagde hierin wonderwel, zoodat zijne teekeningen hem met 10, 20, 30 en eindelijk 100 gulden en meer

[p. 630]

betaald werden. Dit moedigde hem aan om zijne kunst met het penseel te beproeven. Hij bezocht eerst het atelier van Allart van Everdingen den landschapschilder, en al spoedig genoot de schilder evenveel bijval als vroeger de teekenaar.

In 1665 bestelden hem de Burgemeesters van Amsterdam een groot gezicht op hunne stad met velerlei schepen, dat zij koning Lodewijk XIV vereerden en waarvoor zij den schilder 1300 gulden betaalden. De groothertog van Toscanen, de koning van Pruisen, de keurvorst van Saxen kochten van zijn werk, en tijdens het verblijf van Peter den Groote teekende hij voor den tsar-timmerman allerlei schepen. Om zijne schrijfkunst was hij evenzeer gezocht; ook als etser deed hij zich kennen. Het Rijks-Museum bezit zijn portret door hem zelven geschilderd in 68-jarigen ouderdom, een staaltje zijner kunst van conterfeiten van middelmatige waarde. Roem en fortuin oogstte hij even overvloedig in; de dichters maakten verzen op hem in het Hollandsch en het Latijn; men prees niet alleen zijne kunst maar ook de onverschrokkenheid, waarmede hij bij stormachtig weder in zee stak om de woedende elementen van dichtbij te bestudeeren. Die loftuitingen in rijm en onrijm waren even bombastisch als zijne kunst zelve. Houbraken onder anderen getuigt van hem: ‘Hij was nyverig, stil, en borgerlijk van leven: deugtzaam van aard en bescheiden tegens elk. Nam hy eenige uitspanningen, 't was altyd naar den Amstel of Ykant, daarmen verschot van Vaartuigen vint, en altyd een Mastbosch van de toppen ziet wimpelen. Bestond Eool dan eens uit zyn windkolken te brullen, of de stormrioolen met zyn vuist op te rammeien; waar door de waterbaren, slag op slag schuimbekkend elkander vervolgen, den Zeeman met ingebonden reeven nootdrukkende om een goed heen komen te zoeken, naar de gereedste haven: dan geluste 't hem (de minste zouden daar vermaak in vinden) somwyle in een stevige boot te stappen, en zig te laten voeren tot voor den mond van de Zee, zoo om de barninge van 't Zeewater tegens 't strant, als de veranderingen van Lugt en Water in die gesteltheid af te zien.’

Dit holle proza spiegelt trouw die opgeschroefde kunst weer. Bakhuyzen is slechts genietbaar in zijn vroegere stukken, die door ongekunsteldheid en frissche tonen uitmunten. Doorgaans vervalt hij in den melodramatischen trant, waarin ook het stuk, waarvan de afbeelding hier bijgaat, is opgevat.

Rechts ziet men een tweemaster met uitgespannen zeilen, die in zwarten toon en loggen vorm op het water ligt en aan mast en boogspriet de Hollandsche kleuren draagt. Ter linkerzijde een schuit met sterk verlicht zeil in warmgelen toon; verder nog een tal kleinere schepen en een bootje door twee roeiers naar de schuit gevoerd. De zee is op den voorgrond ruw bewogen; de golven krullen en breken schuimend op de toppen, of stuiven uiteen waar zij steigeren tegen de wanden der schuit. Verderop is de zee kalm, donker als een inktplas, met grijze tinten in den achtergrond. Aan den gezichteinder ontwaart men een paar microscopische torentjes. De lucht is met dunne, warm rossige wolken bezaaid rond den tweemaster: als een

[p. 631]

zware rookmassa stijgt boven de schuit een donkere wolk op en verdunt gaandeweg naar den rechterkant.

De kunstenaar heeft naar effect gezocht en moedwillige contrasten geleverd, die noch gewettigd, noch treffend zijn. De tweemaster maakt eene vlek in het donkere, de schuit eene vlek in het lichte; in het eene schip is alles plomp en zwaar, in het andere alles rank en bewogen. Het spel der baren ziet er al even willekeurig uit, opgezweept op het voorplan, verderop kalm. In schepen en in lucht is de sterke tegenstelling hard en bont; alles schijnt uit het hoofd geschilderd, berekend om ons te verrassen. Er ligt voorzeker gevatheid in de penseeling, en behendig genoeg wordt er gespeeld met licht en donker, maar gemeend en gevoeld is het niet, en zoo koud laat het ons als alle kunstenarij; onaangenaam doet het ons aan als alle valsche tonen.

Er is wellicht geen vak in de schilderkunst, dat een fijner gevoel, een lichteren toets vergt dan dat van het zeegezicht. Om het dons der wolken, de verte van den horizont, de ongemeenheid der tonen en vormen van lucht en zee af te beelden, is er een juistheid en kieschheid van waarneming en weergeving noodig, die slechts aan weinig uitverkorenen werd verleend. Wie hier met den groven borstel maalt, ruwe effecten zoekt, miskent volkomen de eischen van zijn kunst en ontheiligt haar door wansmaak en boerenbedrog.

Daaraan bezondigde zich dan ook Ludolf Bakhuyzen. Met hem is de zeeschildering op den dwaalweg geleid, waar geheel onze Nederlandsche school op verliep in de achttiende eeuw. Hij heeft nog opvolgers en navolgers, maar voor de ware kunst was zijn vak verloren.