Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 4

[p. 549]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.
XI.

Sascha. Roman van Prosper van Haamstede. 2 deelen. 's-Gravenhage. Loman & Funke (zonder jaartal, 1894.)

Al de lezers van den Nederlandschen Spectator kennen den trouwen verslaggever over in- en uitheemsche roman-litteratuur, die zich Wolfgang noemt. Bij het beoordeelen van bovengenoemden roman: Sascha zegt Wolfgang: ‘Een roman met een vraagstuk mag vooruit boven gewone belletrie gesteld worden.’ De auteur van Sascha, die zich Prosper van Haamstede noemt, heeft in dezen roman het vraagstuk opgeworpen, of het huwelijk hervormd, dan wel afgeschaft dient te worden. Geheel van Wolfgang's gevoelen verschillend, beklaag ik mij er over, dat een auteur van zoo onbetwistbaar groot talent, als Prosper van Haamstede, zijne kunstschepping bederft door lange pleitredenen voor en tegen het huwelijk.

Wil men over het huwelijk eene studie schrijven, er zijn dagbladen en tijdschriften genoeg. In een roman kan dit vraagstuk niet bepleit worden. Men kan gelukkige of ongelukkige huwelijken in den roman schilderen, men kan het ongehuwd samenleven van twee innig aan elkaar verbonden gelieven teekenen, en het opmaken van een oordeel aan den lezer overlaten, doch het gaat niet aan dit vraagstuk door de in een roman optredende personen als eene stelling te doen behandelen, waarbij voor- en tegenstanders elkaar beurtelings bestrijden.

In één woord: didactische romans zijn niet aan te bevelen. De roman is het modern epos in proza, de roman moet dus uitsluitend episch blijven. De roman heeft geene andere taak, dan het leven der tegenwoordige of vroegere maatschappijen te weerspiegelen, met dien verstande, dat men de helden en heldinnen uit het volle menschenleven weggrijpe, ze isoleere, en in de hoogere atmosfeer der kunst overbrenge. Het maatschappelijk leven is vol van de allerbelangrijkste gebeurtenissen, de keus is rijk. De ware kunstenaar onderscheidt zich door eene verstandige keus. Hij groepeert personen, die een wegsleepend, aangrijpend drama kunnen vertoonen, hij stelt ze den lezer voor, en vergezelt ze met zijne epische kunst tot een logisch slot.

Het is zeer wel mogelijk in een roman de schaduwzijden van de eene of andere maatschappelijke instelling of verhouding aan te toonen, doch alleen door de feiten en door de karakters der handelende personen. Door theoretische redeneeringen vermoeit de kunstenaar den lezer. Een romanschrijver heeft niet te polemiseeren - hij verhaalt en vertoont. Als b.v. een Fransche kunstenaar een roman wilde schrijven over de slechte legerorganisatie in de laatste jaren van het tweede keizerrijk, en daarbij verviel in polemiek tegen de verschillende ministers van oorlog, zou hij onleesbaar zijn - maar wanneer hij een boek als La Débâcle schreef, zou hij als kunstenaar aller lof verwerven.

Het doet mij leed, dat Sascha een roman met een vraagstuk is. De auteur had een meesterstuk kunnen scheppen, maar heeft door zijne lange redeneeringen een voortreffelijk boek bedorven. Het kan misschien tot zijne verontschuldiging strekken, dat andere kunstenaars

[p. 550]

hem hierin zijn voorgegaan, en dat het vraagstuk over de licht- en schaduwzijde van het huwelijk meer en meer in de mode komt. Het meest bekend zijn de romans uit de eerste periode van George Sand: Indiana (1832), Valentine (1832) Lélia (1833) en Jacques (1834). In al deze kunstwerken is maar ééne gedachte - verzet tegen den onoplosbaren band van het huwelijk. George Sand was zeer ongelukkig getrouwd met een ex-officier Dudevant, die een ruwe geweldenaar en een nathals was. Zij vraagt vrijheid voor hen, die ‘slecht gehuwd’ zijn (mal mariés), zij schildert de rampzaligheden van een huwelijk zonder liefde. Zij predikt, dat liefde alleen het recht heeft twee menschen voor goed aan elkander te binden.

George Sand houdt evenwel in hare kunstwerken geene vertoogen, of laat geene gesprekken voeren over hare geliefkoosde denkbeelden. Zij blijft episch, en laat het den lezer over hare meening te deelen of te bestrijden. Alleen is Lélia veroorloofde ze zich uitweidingen, die het kunstgehalte van dezen roman doen dalen. Ten onzent hadden we ook eene George Sand in miniatuur. Zij gaf in 1873 een roman uit onder den titel: Een huwelijk in Indië door Mina Kruseman. Zij toonde haar George Sand goed gelezen te hebben. Haar roman was een aanval tegen het huwelijk volgens de Nederlandsche wet. Haar eisch was: ‘Geene suprematie van den man, gemakkelijke scheiding en ontbinding van het huwelijk, algemeene sociale waardeverhooging van de vrouw.’ Zij verschilt in vele opzichten van George Sand. Deze laatste had uit bittere ervaringen en diep gekrenkten trots gesproken, Mina Kruseman kwam alleen theoretisch in verzet, en had het gemunt op de mannen, die zij uit eene open reden als ‘ellendelingen’ begroette. Daarom trekt zij partij voor vrouwen, die ongelukkig getrouwd zijn, en schrijft in haar roman: ‘Wat zal het nageslacht lachen over onze huwelijken van thans. Slavernij zal men ze noemen. Levenslang huwelijk, 't is krimineel, 't is onverantwoordelijk; 't is de grootste zonde, die de wetten plegen kunnen, want het is de moeder van alle zonden.’

Het zal der schrijfster van Een huwelijk in Indië wel zeer verheugd hebben, dat in Engeland eveneens, vooral in den laatsten tijd, aanvallen op het huwelijk gedaan worden. Eene zekere Mrs. Mona Caird heeft een opstel in het licht gegeven onder den titel: Is marriage a failure? dat in vele Engelsche kringen een groot evenement was. Nog onlangs heeft een roman algemeene belangstelling in Engeland gevonden: The Heavenly Twins by Sarah Grand, waarin opnieuw een aanval tegen het huwelijk gedaan wordt op ethische gronden. Een Engelsche dame ontvangt op haar huwelijksdag een brief, die haar mededeelt, dat het verleden van haar bruidegom niet onberispelijk is geweest. Zij weigert nu haar man te volgen, en wordt eerst later door hare moeder bewogen in het huis van haar echtgenoot een ellendig leven te leiden. De stelling is hier, dat de vrouw van haar bruidegom moet eischen, dat hij in zedelijke reinheid haar evenare, opdat het huwelijk iets hoogers worde, dan het tot nog toe geweest is.

Bij den auteur van Sascha klinkt het geheel anders: ‘Ik zou voor de vrouw ééne vrijheid wenschen, dat de maatschappij haar toestond, den man te volgen, dien zij lief heeft, zonder zich levenslang tot zijne slavin en huishoudster te maken door het huwelijk.’ Dit alles moet uitloopen op het zoogenaamde ‘vrije’ huwelijk, waarover in dezen roman zeer lange gesprekken gevoerd worden door zekeren Rudelsma, die, hoewel de bevoorrechte held van den auteur, verreweg de minst geslaagde persoon uit het boek is. De heer Rudelsma doet evenals Stella Oristorio di Frama - hij houdt redevoeringen over de emancipatie der vrouw; hij prijst Amerika, omdat de

[p. 551]

echtscheidingen er zoo gemakkelijk zijn, hij prijst de kunstwereld, waarin de vrouw zich boven de verouderde begrippen over het huwelijk verheffen kan; hij geeft den Jonkheer van Welzeele toe, dat de gevolgen zijner theorie van het ‘vrije’ huwelijk tal van jonge meisjes ongelukkig zouden kunnen maken.... en hij sluit een huwelijk met Sascha, om te bewijzen hoe in sommige gevallen een ouderwetsch conventioneel huwelijk even gelukkig kan zijn, als de vrije verbintenis, die voor de toekomst is.

Zulk een held maakt al een heel pover figuur. Hij strijdt voor free love, hij geeft toe, dat in de praktijk van zijn systeem de vrouw nog veel meer slavin zou worden dan in het huwelijk, en als Sascha zich aanbiedt om zijne ‘vrije’ geliefde te worden, vraagt hij haar tot een wettig huwelijk. Indien de heer Rudelsma het plan had zoo te eindigen, dan zou hij zijne geheele propaganda voor het ‘vrije’ huwelijk, alias concubinaat, of collage, wel hebben kunnen achterwege houden - en daarmee zou de roman Sascha zeker gebaat zijn geworden. Het eenige, wat dan had moeten vervallen, ware de poging tot zelfmoord van de heldin, en misschien zou ook dit weinig schade hebben aangebracht.

Want voor het overige is Sascha een uitstekend boek. De eerste tooneelen, als Jonkheer van Welzeele van den Elzenburg in zijne bosschen bij Leursum Sascha ontmoet, zijn terstond met groot talent geschreven. De auteur heeft deze beide personen met vaste hand geteekend - met zoo vaste hand, dat het mij wil toeschijnen in Prosper van Haamstede een auteur van ervaring en beproefde verdiensten te mogen begroeten. Voortreffelijk bovenal is het diner bij de adellijke familie Parell, waarvan een zoon getrouwd is met eene kolonelsdochter uit Arnhem. Twee dochters van dien kolonel Laval-Renswoude zijn ook op het diner, Nelly en Maud. Juist deze kolonelsfamilie is benijdenswaardig talentvol voorgesteld.

De oude kolonel met podegra, die door schuldeischers vervolgd wordt, en zijne dochters poogt te winnen voor het denkbeeld een rijk huwelijk te sluiten, evenals hare oudste zuster, is een ware vondst. De geheele kolonelsfamilie treedt met ongemeene kloekheid op. Allen boeien oogenblikkelijk door de zeldzame juistheid van teekening - alsof ze onmiddellijk uit de werkelijkheid weggenomen, en in den roman waren overgebracht. Het is dubbel te bejammeren, dat de auteur zijn eigen werk bederft, door deze zoo meesterlijk geteekende personen alleen episodisch te gebruiken, en ze zonder een enkel woord van het tooneel verwijdert, als hij ze voor zijn doel niet meer noodig heeft.

De bladzijden, waarin hij mededeelt, hoe de bekoorlijke Maud bij het diner der Parells den Jonkheer van Welzeele weet te betooveren, zijn de allerbeste van dezen roman. Bewonderenswaardig is de handigheid, die de auteur ten toon spreidt, als de kolonelsdochter haar aanval op den Jonkheer begint. Zij poogt over muziek te spreken, maar haar tafelbuur geeft niet veel om Saint-Saëns, of Brahms, of Paderewski. Zij pakt nu schilderkunst aan, met beteren uitslag, omdat de Jonkheer eene vrij aanzienlijke collectie nieuwe meesters bezit, schilderijen van Mauve, Artz, Rosa Bonheur, Bastien Lepage, Mesdag en Bisschop. ‘Maar toen Maud haar lesje over de “klare visie” van de vingtisten begon op te zeggen en het “intens wazige” roemde van een stuk, dat zij onlangs te Arnhem had gezien, bekende hij zonder al te veel schaamte niet te begrijpen, wat zij bedoelde.’

Op dezen alleraardigsten toon wordt het gesprek voortgezet, en wint Maud de liefde van Rutger, omdat zij met bloedend hart - ondanks de tijding, dat een vurig geliefd jong officier in de Oost is gesneuveld - het bevel van haar vader gehoorzaamt, en een rijk echtgenoot poogt

[p. 552]

te winnen. Dat aan het slot van dit tooneel de natuur boven de leer gaat, en Maud het huwelijksaanzoek van Rutger afslaat, is even uitnemend gevoeld als geschilderd.

Nog in andere deelen van zijn roman behaalt Prosper van Haamstede - o die vervelende pseudoniemen! - dergelijke victoriën. Het is vooral de kinderpartij bij Mevrouw van Welzeele op de Keizersgracht te Amsterdam - eene nicht van Jonkheer Rutger. Daar amuseert Sascha de geïnviteerde kinderen, terwijl Rutger haar bewondert. Daar grijpt door de wildheid van een ondeugenden knaap een ongeluk plaats, zoodat Sascha een blad met ingeschonken glazen moet laten vallen, terwijl de inhoud der glazen op de zijden japon van de gastvrouw en het eenvoudig kleedje van Sascha wordt uitgestort. Met groote meesterschap teekent hij de woede der deftige Mevrouw van Welzeele, als haar neef Rutger partij trekt voor Sascha. Dit tooneel is een juweel van kunst. Dubbel jammer dus, dat dit uitstekend kunstwerk door een ‘vraagstuk’ moest bezwaard worden, dat ten slotte geen ‘vraagstuk’ bleek te zijn.

Tine van Berken. Een Klaverblad van Vier; geïllustreerd door E.S. Witkamp Jr. Amsterdam, H.J.W. Becht, 1894.

Een zeer mooi boek! Deftig octavo. Zeer knappe teekeningen van E.S. Witkamp Jr., zincographisch gereproduceerd door Roeloffzen en Hübner. Met dat al geen roman, maar een leesboek voor jonge meisjes van tien tot achttien jaren. De schrijfster kan zeer aardig vertellen uit de meisjes wereld - uit het schoolleven, de vacantie en alles, waarin vier jonge, jolige, gezonde, vroolijke dametjes uit den fatsoenlijken stand genoegen scheppen. Sommige hoofdstukken zijn zeer aantrekkelijk. De dag, waarop de wilde Pol examen doet te Amsterdam, is voortreffelijk geteekend. De schrijfster heeft een zeer gezond hoofd en een zeer goed hart aan ieder harer vier vriendinnetjes gegeven. Schoon hier en daar wat kinderachtig, heeft ze toch den slag om den lezer aangenaam bezig te houden. Zij doet haar best in de gesprekken harer vier vriendinnen een soort van jovialen jongenstoon te brengen. Uitdrukkingen als ‘die mop’ (aardigheid), ‘die baas’ (man), ‘lekker’ (aangenaam) komen herhaaldelijk voor.

Het is zeer opmerkelijk, dat de auteur, die zooveel heerlijks in hare heldinnen ontdekt, van de ouders of andere bejaardere personen, zeer weinig goeds zegt. De meisjes spreken van hare moeder, als ‘de moeke’. Een der oudere dames, de moeder der wilde Pol, wordt in een zeer belachlijk daglicht gesteld. Misschien is dit het recht der auteur, maar zeer zeker zijn de mooie rollen alleen aan het jongere personeel uit dit boek toegekend. Overigens heeft Tine van Berken met een niet te miskennen talent grepen gedaan in het Nederlandsche familieleven, mocht ook de toon van hare gesprekken soms wat vrijmoedig studentikoos klinken. Haar boek blijft evenwel raadselachtig, daar men altijd in twijfel is tot welk genre dit kunstwerk moet worden gerekend. Zonder eenige verwikkeling loopt alles af met eene verloving van eene der vriendinnen, waardoor het klaverblad van vieren uiteenspat.