Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 4

[p. 70]

De Hollandsche meesters in den Louvre.
Door Max Rooses.

Geeraard Dou.

De Waterzuchtige vrouw.

De Waterzuchtige vrouw in den Louvre wordt gehouden voor het meesterstuk van Geeraard Dou en, als beste werk van den keurigsten meester, kan het dus gelden voor het puik der Hollandsche fijnschildering.

Het behandelt op dramatische wijze een onderwerp, dat vaak stof leverde voor kluchtige tafereelen. Een zieke vrouw zit in een leunstoel; nevens haar staat de doctor, die haar water in eene flesch tegen het licht houdt en onderzoekt. Een ziekedienster geeft haar medicijn in: hare dochter is weenend nevens haar geknield en kust haar de hand. Als onderwerp kan men zich moeilijk iets ongelukkigers denken dan het vereenigen der lachwekkende handeling van den geneesheer met de uiting van het smartelijk gevoel der dochter. En die wansmakelijke vermenging van ernstige en kluchtige motieven is niet het eenige wat stuit in het gevierde stuk. Moeder is ziek, de doctor komt haar bezoeken in hare slaapkamer, het meisje zinkt neer van smart, en dit ziekenvertrek is opgesmukt als een boudoir; de geneesheer is aangekleed als een professor, die een rol van jeune premier in een opéra comique zou te vervullen hebben; ook de bedroefde dochter draagt een baltoilet.

Het blijkt, dat Geeraard Dou wil schitteren door de verzorgdheid zijner uitvoering en dat hij denkt die zorg niet te kunnen besteden dan aan kostelijke dingen. Hij houdt zich op in eene wereld, waar alle menschen dagelijks hun beste plunje dragen, en altijd kraakzindelijk voor den dag komen, waar de meubels en het huisraad van glansend hout of van glinsterend koper zijn, waar de tapijten schitteren met al de pracht der Oostersche weefsels, waar de zon altijd gereed is die bontheid en die reinheid te doen uitkomen en waar nooit een stofje danst in dit gedienstige zonnetje.

Zoo is het hier. De achtergrond der kamer is donker gehouden, maar van de zoldering daalt een tapijt, dat met ringen aan een roede hangt en dat, omgeslagen, hare rijke bloemen en kleuren laat zien. In het halfdonker, te midden der kamer, ontdekt men den schoorsteen, waarin vuur wordt gemaakt, het bed, een kast en een zetel. Op het voorplan, in het volle licht van het groote raam, komen de zitbank, de lessenaar waarop de bijbel ligt, een koelvat, een hangend horloge en een koperen luchter uit. Alles verraadt

[p. 71]

coquetterie in de stoffeering, nauwlettende bezorgdheid in de uitvoering. Sandrart kenmerkt die vreesachtige keurigheid niet slecht als hij zegt, dat, wanneer Dou zich nedergezet had om te schilderen, hij vooraleer zijn verfbak te openen

De Waterzuchtige vrouw.

een poos wachtte om de opgejaagde stofdeeltjes tijd te laten tot neervallen.

Wij hebben in alle tijden in onze gewesten die angstvolle fijnschildering

[p. 72]

zien beoefenen en bewonderen. Van Eyck en vóór hem de miniatuurschilders streefden er naar; de landschapschilders Brill, de doodennatuurschilders de Heem en van Kessel deden als hij; een goed deel der Hollandsche school maakte er naam mee; Dijckmans voor weinige jaren, Alma Tadema nu nog, danken er hunnen roem aan.

In elk tijdperk en bij elken kunstenaar verschillen echter de kenmerkende hoedanigheden in ditzelfde vak.

Vóór Geeraard Dou waren de miniatuurachtige schilders scherper van lijn, magerder van toets. Hij is malscher van penseeling en versmelt meer zijne tonen; hij ruimt meer plaats in aan de lichteffecten, die hij warm en sterk tegen elkander afstekend verkiest. Hij houdt daarbij van rijke kleuren en weet die op gelukkige wijze tot samenwerken te dwingen. Zoo krijgen zijne stukken het juweelachtige, dat hen kenmerkt, met den hoogen glans en het zuivere vuur, die de ware edelsteenen van de valsche onderscheiden. Hij was wellicht de meest gezochte schilder zijner dagen en, zoo andere hem in de gunst der kenners zijn voorbij geloopen, dan wordt hij nog immer door het groote publiek, dat zich door uiterlijken schijn laat vangen, zoowel als door het kleine publiek, dat strenger eischen stelt, hoog gewaardeerd.

Bij de burgerij van zijnen tijd en van alle tijden stelde men er immer prijs op in een welgestoffeerde niet te ruime kamer stukken van kostelijke bewerking te hebben hangen, die in kleinen omvang een groote hoeveelheid arbeid, kunstigen en keurigen arbeid, samenvatten. Dou's schilderijen waren in de meubileering van een huis wat een rijke doekspeld op het kleed eener vrouw is: een punt dat het oog lokt en bewondering wekt om de hooge waarde van metaal en steenen en om het talent waarmede zij bewerkt zijn. Er lag iets genoegelijks in, die fraaie hoofden, die rijke kleuren, die kostelijke meubelen zoo gelukkig bijeengebracht en hunne fijne vormen en hun glansende straling zoo behendig weergegeven te zien.

Een andere hoedanigheid moest Dou toen tot een gezochten kunstenaar maken en doet hem ons ook nu nog hoogschatten. Hij was, wel is waar, overdreven in zijne jacht op kostbaarheid, maar hij schilderde toch tafereelen uit het leven en naderde hierdoor weer tot natuur en waarheid. Zijne binnenhuisjes en zijne tooneelen aan het venster of in de straat zijn aan de werkelijkheid zooals ieder ze kende en beoordeelen kon ontleend; zij laten het burgerleven zien op zijn Zondagsch; zij idealiseeren het nuchtere van elken dag; zij brengen zonneschijn en kleinoodiënglans in de huiskamer; maar zij ademen liefde voor wat ieder onzer kent en gaarne ziet, en vonden aldus gemakkelijker den weg tot onze belangstelling dan onderwerpen uit de Schrift of uit de Fabel het konden doen.

Dou's kunst wortelde dus in het burgerlijke leven van zijnen tijd: ook met de kunstbeweging zijner jaren stond zij in nauw verband. Hij was geboren te Leiden den 7^den April 1613 en was eerst in de leer geweest bij den plaatsnijder Bartholomeus Dolendo en dan bij den glasschrijver Peter Couwenhorn. Van beiden leerde hij hoogen prijs stellen op ongemeene hand-

[p. 73]

vaardigheid in den arbeid en dit streven naar ambachtelijke volmaking in de kunst is hem zijn levenlang bijgebleven en is zijn hoogste kenmerk geworden.

Maar toen hij vijftien jaren oud was keerde de meester der meesters terug in de gemeenschappelijke geboortestad en Geeraard Dou trad Rembrandt's atelier binnen. Daar ontwikkelden zich in den kundigen beroepsman de hoogere gaven van den kunstenaar. Het lijkt wel als een moedwillig gewaagde spreuk te beweren, dat Dou als kunstenaar een volgeling van Rembrandt is, en niets toch is minder betwistbaar. Vergeten wij niet dat de schilder van Banning Cocq's korporaalschap in 1631, terwijl Dou in zijne werkplaats verkeerde, de Opdracht van het Christuskind in den Tempel uit het Haagsche Museum schilderde: herinneren wij ons de keurigheid der bewerking, de warmte en de fijnheid van het licht, den rijkdom der gewaden en hun vreemden snit en wij zullen begrijpen hoe de schilder der Waterzuchtige vrouw rechtstreeks van hem afstamt. Hebben wij in dit laatste stuk ook niet de verzorgde weergeving aller bijzonderheden; de warmte van het licht, de rijkdom der gewaden? Is die doctor geen familie van de fantastisch gekleede eigenportretten van Rembrandt, van zijne rabbi's en patriarchen? Vinden wij in het Oostersch tapijt van Dou niet de rijke stoffen weer, die zijn meester zoo gaarne zag? En herinnert ons zelfs de hooge verdieping dezer ziekekamer niet aan de nog hoogere van den tempel, waarin Simeon met het Christuskind in de armen neerknielt?

Het groote verschil tusschen de beide Leidsche kunstenaars is dat Rembrandt een dichter, een ziener, en Dou een talentvol burgerlijk schilder was. De eerste ging waarheen hem zijn innerlijke aandrang en zijne onuitputtelijke verbeelding riepen, immer verder en hooger naar de sferen, waar kunst en natuur samensmelten en waar afbeelden gelijk staat met herscheppen; terwijl de andere voorzichtig blijft staan bij het vroegtijdig bereikte peil, dat hem het toppunt der volmaaktheid schijnt. Rembrandt wordt meer realist, schildert donkerder bruin en machtiger licht, altijd anders, altijd oorspronkelijk; Dou wordt misschien behendiger, maar blijft immer rijkdom van kleur, aanvalligheid van groepeering, levendigheid van voorstelling voor zijn ideaal beschouwen.

Maar met dit alles had hij veel van den grooten meester geleerd en onthield hij het goed, en dit juist was het wat den behendigen fijnschilder tot grooten kunstenaar maakte; hij leerde zien dat kleuren terzelfder tijd schitterend en malsch kunnen zijn, dat het licht een heel tooneel kan drenken en verlevendigen, dat de strijd van hel en donker een der belangwekkendste studiën voor den schilder is. En wat hij bij den grooten meester had bewonderd wist hij voor een groot deel in zijn eigen werken te doen overgaan.

Zijne kunst stond stil, zoo ook, voor zooverre wij weten, was zijn leven kalm en bedaard; hij stierf in de stad waar hij geboren was en werd daar begraven den 9^den Februari 1675. Wij kennen zijnen levensloop weinig of niet, maar wij stellen hem ons voor, zonder groote vrees ons te vergissen, als een eerzaam burger, die zeer ingenomen was met zijne kunst en met zijnen arbeid, die in gemoede zijne taak vervulde en de verantwoordelijkheid op zich voelde wegen zijn uiterste best te doen om het beste te leveren wat

[p. 74]

hij leveren kon. Hij was goed gezien en wel betaald; er heerschte weelde in zijn huis en tevredenheid in zijn gemoed. Hij zag het leven en de menschen van de goede zijde, zooals zijn tijdgenooten hem ook met een goed oog aanzagen. In de wel verlichte kamer, waar hij genoeglijk aan het werk zat, hing de koperen luchter, dien wij in zijn schilderijen zien, aan den balk; een rijk bewerkte kast stond tegen den wand; in die kast lagen een keus van kostelijke stoffen en kleurige tapijten. Aan den muur tikte de hangklok, die wij hier weervinden en die regelmatig en vlijtig den schilder begeleidde in zijn nauwgezetten en zorgvuldigen arbeid. Het groote raam, dat wij ook in onze schilderij zien, liet het heldere licht overvloedig doordringen en van 's morgens vroeg tot zoo lang de zon aan de kimme stond zat de schilder voor dit raam in die vroolijke, nette kamer, waar alles het liedje zong van een wel verdiend en dankbaar genoten geluk.

Men vergelijke dit wel geordend bestaan met het lot van een Rembrandt, een Jan Steen, een Adriaan Brouwer en men zal vinden dat Geeraard Dou de meest Hollandsche al dezer Hollanders was en bekennen, dat hij trouwer dan een zijner medemeesters het huiselijk leven weergaf, zooals zijne landgenooten het verstonden en meer en meer zouden leeren verstaan. Het bestaan moest deftig, de mensch goed in de kleeren, de woning stevig gebouwd en wel verlicht, de huiskamer glimmend gepoetst en geverfd zijn. Al deze burgerlijke idealen maakte Dou tot de zijne en verheerlijkte hij in zijne werken; die beelden uit het nuchtere leven werkte hij om tot juweeltjes van kunst. Hoe zouden zij, die hij zoo liefhad, hem niet met wederliefde geloond hebben?

De keerzijde van die wederzijdsche ingenomenheid was, dat de schilders Dou meer en meer gingen tot voorbeeld nemen en de welgestelde burgerij meer en meer met hun werken ging ingenomen worden. Zoo werden Hollands kleinmeesters kleine kunstenaars en ging met rassche schreden scheppende kracht in ambachtelijke vaardigheid over.

Wij begonnen met te zeggen, dat de Waterzuchtige vrouw voor Dou's meesterstuk wordt gehouden; voegen wij er nog bij, dat het stuk door den paltsgraaf tegen 30,000 gulden werd gekocht en hij het aan prins Eugenius ten geschenke gaf. Bij den dood van Eugenius kwam het door erfenis in bezit der hertogen van Savooien, die het in de galerij van Turijn plaatsten. Karel Emanuël IV schonk het bij zijn aftreden in 1799 aan burger Clausel, adjudant generaal van het Italiaansche leger, als blijk van erkentelijkheid voor de kieschheid en de rechtschapenheid, waarmede deze zich van zijne moeilijke zending gekweten had. Clausel schonk het op zijn beurt aan de Fransche natie. De schilderij draagt het opschrift ‘1663 G. Dou, out 65 jaer.’ De aanduiding ‘out 65 jaar,’ die hoegenaamd niet overeenstemt met de waarheid is er klaarblijkelijk door eene vreemde hand bijgevoegd. Niet de schrijvers, die Dou's geboorte op 7 April 1613 plaatsen, begaan den misslag, waarvan de schrijver van den Catalogus van den Louvre hen beschuldigt; maar hij zelf vergist zich, wanneer hij op grond van dit onechte opschrift de schilder laat geboren worden in 1598.