Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 4

[p. 658]

De Hollandsche meesters in den Louvre.
Door Max Rooses.

Jan Steen.

Het slechte Gezelschap.

Het ware moeilijk onder de Nederlandsche meesters der zeventiende eeuw, groote of kleine, er een te vinden, die meer populair is dan Jan Steen, en die het in gelijke mate verdient te zijn. Hij is de episoden-schilder bij uitmuntendheid, de verteller met het penseel, en het publiek is nog altijd als de kinderen: het houdt van vertellingen, vooral wanneer ze zoo smakelijk en lustig zijn voorgedragen als Jan Steen het kan.

Er is in de laatste tijden heel wat gezegd en getwist over het verhalend vak in de schilderkunst. Het is niet dood, zooals crediet, die door de slechte betalers vermoord werd, maar het is in discrediet gevallen, omdat de slechte schilders het bedorven hebben. De teekenaars en borstelaars, die eene grappige of wreede geschiedenis voorstelden en door hunne vinding op lachspieren of traanklieren zochten te werken, hadden zoo dikwijls geen ander talent dan dat van den verteller, indien zij het dan nog hadden, dat men hun werk is gaan aanzien voor dat van schilders, die niet schilderen kunnen en die met het penseel uitvoeren wat eigenlijk met de pen diende behandeld te worden. Men is het verband tusschen Pictura en Poësis, waarvan de oude Horatius gewaagde, gaan loochenen, omdat menschen, die noch schilders noch poëten waren, met halve verdiensten dien dubbelen eeretitel wilden veroveren.

Wij erkennen volgaarne de ongegrondheid hunner aanspraak en het misbruik der literarische schildering, maar kunnen hoegenaamd niet toegeven, dat misbruik door sommigen de veroordeeling wettige van allen, die het recht van den geest in de schilderkunst staven nevens dat van oog en hand. Alle scheppers van historische en godsdienstige stukken, van den oudsten tot den jongsten tijd, waren verhalers in de kunst, denkers zoowel als uitvoerders; onder de groote meesters van heden zijn de schilders met inzichten en strekkingen, de weergevers van de daad en de gedachte, van het gevoel en de mijmering, talrijk en menigeen hunner telt onder de beste. Zoo, om er maar enkele te noemen, Adolf Menzel de humorist en Knaus de gemoedelijke, Courbet de naturalist, Puvis de Chavannes de Neo-Griek, Leys de Vlaming der Renaissance en Alma Tadema de oude Romein, Munkacsy en al de godsdienstige schilders,

[p. 659]

Pradilla en al de epikers, Meissonier en al de militaire schilders, Leighton en al de academiekers, Rosetti en al de mystiekers, Bastien Lepage, Millet, Jozef Israëls en al de dichters der werkelijkheid, beelden af wat zij zagen daar buiten in de wereld of wat zij voelden daar binnen in hun gemoed; zij zoeken karakters terzelfder tijd als handelingen weer te geven en onzen geest zoowel

Het slechte Gezelschap.

als onze oogen te treffen. Zoolang de kunst iets anders en iets meer dan een handwerk zal zijn, zullen zij niet alleen onder de kunstenaars gerekend worden, maar in dezer rei een eerste plaats bekleeden.

Jan Steen is de eerste schilder der wereld in zijn vak, het humoristische. Hij is de ongeëvenaarde opmerker van de belachelijkheden en de gebreken van

[p. 660]

den evennaaste, van de zeden en gebruiken in het dagelijksch leven; de spotter met allen bombast en verwaandheid. Hij wil niemand de les spellen, hij filosofeert niet tot nut van 't algemeen, maar tot eigen voldoening; hij heeft geen haat tegen het kwade, zelfs geen medelijden met de slachtoffers van eigen gebreken of van andermans loozen of boozen zin. Hij merkt slechts op, verkneukelt zich in het grappige van het geval en neemt geen aanstoot aan wat zedemeesters berispelijk zouden vinden. Hij trekt regelmatig partij voor den bedrieger tegen den bedrogene en stelt den laatste in het ongelijk, wanneer de eerste zijn part goed gespeeld heeft. Hij zorgt dat de ondeugd beloond worde, als zij maar ondeugend genoeg is. Het is een moraal, die in school noch kerk aangenomen wordt, maar het is de moraal van het volk, dat liever een schalkschen guit dan een verongelijkten sukkel ziet; de moraal, die gepredikt wordt in onze groote nationale gedichten en verhalen, Reinaert de Vos en Tijl Uilenspiegel.

Men zou in de rei der episoden-schilders wel enkele mannen kunnen aanhalen, die hekelen of moraliseeren in den trant van Jan Steen, maar geen hunner kan op gelijken rang met hem gesteld worden. De oude Pieter Breughel, de schilder der spreekwoorden en volkszeden, lacht te boersch; Hogarth en Troost moraliseeren te schoolmeesterachtig; allen daarbij ruimen te groote plaats in aan de les; zij maken hunne wijsheid te pedant, hunne geeseling te scherp. Jan Steen neemt zijn rol niet zoo ernstig op; hij maakt geen aanspraak op den titel van zedeprediker: hij wil lachen en laten lachen.

Zijne schilderij uit den Louvre, waarvan wij de gravuur mededeelen is een der stukken, welke den naam van ‘Slecht Gezelschap’ dragen en een tafereel uit het leven van slempers en hoereerders. Het is een zijner fraaie werken, dat in den grooten Catalogus van den Louvre nog niet staat vermeld, maar in den kleinen het nummer 2580 draagt en opgegeven wordt als door het Ministerie van Schoone Kunsten in 1881 aan het museum geschonken.

In een herbergkamer zijn zes personen samen, een paar lichtekooien, een paar slempers, een vioolspeler en een oude koppelaarster. Een der klanten van het huis, een jong mensch van adellijken stand, is smoordronken met het hoofd op den schoot van een der deernen gevallen, zijn glas en pijp liggen aan stukken op den grond; de tweede deerne heeft hem ontlast van zijn overjas, van zijn degen en van zijn uurwerk, die zij aan de oude heksenmoer overgeeft. Aan tafel zit de makker van den jonker eene pijp te rooken, terwijl de vioolspeler op zijn instrument staat te krabben. In den achtergrond is de zaal met gouden leer behangen en staat er een bed met bruin gordijn.

De figuren zijn met groote zorg geschilderd, rijk is de gebruikte kleurenladder en frisch zijn de tonen gelegd. De jongman draagt een rooden jas, lichtblauwe hozen, witte kousen; het vrouwtje, op wier schoot hij ligt, is in blauwgroenen bouwen; de andere, die hem uitplundert, is in donkergroen en geel kleed.

Zulke slechte of vroolijke gezelschappen schilderde Jan Steen in groot getal. Het zijn, als vinding, niet de belangwekkendste zijner werken. Stukken

[p. 661]

als twee dergene, welke het Museum van Brussel van hem bezit, zijn fijner van opmerking en geestiger van vinding. In het eene ziet men een pracht van een vrouw, die zich omwendt naar een binnenkomenden vroolijken snaak, die haar een haring en een paar ajuinen aanbiedt en die welkom schijnt te wezen; terwijl bij de tafel haar snul van een man noten zit te pellen en zoo verdiept is in die gewichtige bezigheid, dat hij niet merkt wat spel er daar gespeeld wordt aan den anderen kant der tafel. In het tweede is een rederijker door het venster zijn verzen aan 't lezen en is zoo verslonden in het uitpakken met zijn talent, dat hij niet merkt, hoe achter zijnen rug een ondernemend gezel zijne vrouw poogt te kussen.

Andere zooals zijne Sint-Nicolaasfeesten, zijne Driekoningsavonden, zijne binnenhuisjes, zijn scherp opgemerkte zedestudiën, maar zonder stekeligen humor; zijne kwakzalverstukken en zijn Bijbelsche tafereelen zijn dan weer grappiger.

Als uitvoering zijn Jan Steen's werken zeer verschillend: sommige en dit zijn de beste, zijn geschilderd in fijne tonen, met vaste en gladde verflaag met zacht glimmende lichten en versmolten kleuren. Anderen zijn gehakt en ruw van penseeling, van onverzorgde bewerking in sterk tegen elkander afstekende kleuren, in overhaasting voltooid of van jonger jaren dagteekenende.

Daar, waar Jan Steen er zich op toelegt om verzorgd werk te leveren, evenaart hij als schilder de beste; maar of zijne schildering grover of fijner zij, immer is zij vol leven, vol geest en guitigheid.

Jammer genoeg zijn wij weinig te weten gekomen van 's mans lotgevallen; de babbelzieke geschiedschrijvers der Hollandsche School, Houbraken en zijn naprater, de virtuoos in kwatongerij, Campo Weijerman, disschen ons lange verhalen op van zijn helddaden in de kroeg en van zijn liederlijken handel en wandel, zonder te verklaren hoe een man van zijn gedrag een kunstenaar van zijn gehalte kon zijn. Het staat vast, dat zijn leven onregelmatig was, maar weinig bijzonders en bepaalds weten wij er van.

Hij werd in 1626 te Leiden geboren. Zijn vader Havick Jansz. Steen was een welstellende brouwer; zijn meester was Nicolaas Knupfer, een in Leiden gevestigde Duitscher. In 1648 werd hij lid der Sint-Lucasgilde zijner geboortestad, alhoewel hij toen reeds in den Haag woonde. In deze laatste stad huwde hij den 3^den October 1649 Jan van Goyen's dochter. In 1654 woonde hij nog in den Haag, maar den 22^sten Juli van dit jaar huurde hij de brouwerij de Slang in Delft voor 400 gulden 's jaars. In 1656 woonde hij in dezelfde stad in de brouwerij den Roskam. Van 1661 tot 1670 vinden wij hem te Haarlem gevestigd. Hij keerde later naar Leiden terug, waar hij in 1673 Maria van Egmont, de weduwe van den boekhandelaar Nicolaas Herculens, huwde. Het jaar te voren had de stedelijke raad hem vergunning verleend tot het houden eener openbare herberg.

Zijn leven was weinig rustig dus; zijn beroep van tavernier maakt de verhalen, die hem schilderen als verhangen naar kroeg en drank, waarschijnlijk. Nog andere feiten leggen getuigenis af van zijn onregelmatig leven. Reeds in 1657 werd vader Steen aangesproken om de schulden van zijn zoon te betalen;

[p. 662]

in 1666 had hij al 450 gulden moeten leenen en beloofde de intresten dier som met drie portretten te betalen; in 1673 liet een apotheker zijne schilderijen verkoopen, om betaling eener schuld van 12 gulden te bekomen. Al die feiten toonen, dat hij een goede klant zijner eigen brouwerij was. Zijne schilderijen spreken die gevolgtrekking niet tegen, zooals men weet. Wat verwonderlijk mag heeten, is dat zijn zoo meesterlijk werk tijdens zijn leven en kort na zijn dood zeer lage prijzen gold. Eerst in onze eeuw is men hem niet alleen als zeer plezierigen, maar ook als hoogst verdienstelijken schilder gaan naar waarde schatten.

Jan Steen's leermeester Nicolaas Knupfer oefende op hem al even weinig invloed als zijn schoonvader Jan van Goyen, bij wien hij insgelijks een tijd in de leer was. Van Dirk Hals schijnt hij meer geleerd te hebben. Niet alleen toch vindt men in zijn eerste werken de losse schildering van dezen jongeren broeder van Frans Hals weder, maar ook de keus der onderwerpen van menig zijner stukken, vroolijke of liederlijke gezelschappen voorstellende, heeft hij met dezen voorganger gemeen.

Later, wanneer zijne schildering vaster en meer verzorgd wordt, werkt hij meer in den trant van Adriaan van Ostade, van wien hij wezenlijk, wat de uitvoering betreft, moet geleerd hebben.

Een derde meester heeft volgens ons ook wezenlijken invloed op hem geoefend, namelijk de Antwerpenaar Jacob Jordaens. Niet alleen toch dat dezes laatsten geliefkoosde onderwerpen aan het werkelijk leven ontleend: het Driekoningenfeest, Zoo de ouden zongen zoo piepen de jongen, de Sater en de boer door Jan Steen herhaaldelijk zijn geschilderd; maar ook in beider godsdienstige en historische stukken treft men dezelfde neiging aan om op weinig eerbiedige en soms gekscheerende wijze die hoog ernstige stof te behandelen. Nog vindt men bij Jan Steen hier en daar het kenmerk van Jordaens weer om rijkgevleesdheid voor een ideaal van vrouwelijke schoonheid te nemen. Zoo is bijvoorbeeld de voornaamste personage uit het ‘Aanbod van den verliefde’ in het Brusselsch Museum, met hare uitborrelende vormen, een vrouw, die volkomen aan Jordaens' eischen zou beantwoord hebben. Zelfs zou het misschien niet al te gewaagd zijn de voorliefde van den Antwerpschen meester voor koperkleurig licht en schaduwwerking bij den Leidschen weer te vinden.

Beide meesters zijn realisten, de eene in zijnen epischen, de andere in zijnen meer gemoedelijken trant, en drukken zoo sterk op sommige trekken, dat zij lichtelijk in de karikatuur vervallen. Jordaens heeft zijne smalle hoofden en sterk uitstekende kaaksbeenderen, Jan Steen heeft de kleine toegeknepen oogen, de lange scherpe neuzen, gekromd als een sikkel, de wijd gespleten monden met opgetrokken hoeken zijner komieke personage, overdreven wel is waar, maar onweerstaanbaar lachwekkend in hunne overdrijving.

Die overeenstemmingen, laat het ons al dadelijk zeggen, nemen niets van Jan Steen's oorspronkelijkheid weg. Wat hij van anderen gezien, geleerd en zelfs nagevolgd hebbe, hij blijft de geestige humoristische schilder bij uitnemendheid: geen evenaart hem in deze hoedanigheid, die zijn hoogste kenmerk uitmaakt.