Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 3

[p. 673]

Uit de studeercel der redactie.

Ds. C.E. van Koetsveld.

9 November 1893.

Het begin van November bracht drie goede letterkundige namen op veler lippen: Hasebroek, Beets, Van Koetsveld.

Maandag, 6 November, vierde Hasebroek zijn 81^sten verjaardag. De Hollandsche Maatschappij van Fraaie Kunsten en Wetenschappen, vereenigd met vrienden en vereerders van Jonathan, had een zeer smaakvol verjaarsgeschenk uitgekozen. Hasebroek's buste in wit marmer, ontworpen door den beeldhouwer Keller, zoon van Gerard Keller, aangeboden aan en aanvaard door het Bestuur van het Rijksmuseum te Amsterdam, prijkte op 6 November in de Waterloozaal van ons kunstpaleis in de hoofdstad.

In de nabijheid der buste, schitterend van het zuiverste marmerwit, vertoonden zich de witte hoofden van Hasebroek en Beets, beiden leiders der letterkundige beweging van 1835 tot 1880; beiden eerbiedwekkend en achtenswaardig door leven en werken; beiden Nestors te midden van allen, die in Nederland de pen voeren. Het is al bekend, welke hartelijke en goede woorden daar gesproken werden. Hasebroek herdacht bij die gelegenheid met weemoed het verscheiden van Cornelis Eliza van Koetsveld, die voor weinige dagen in den ouderdom van 86 jaren overleed.

Te zwijgen bij den dood van een man, zoo verdienstelijk in menig opzicht, ook als auteur, zou hier ter plaatse kwalijk passen. Derhalven zal ik eene poging doen het beeld van Van Koetsveld in enkele omtrekken te schetsen, en de letterkundige werkzaamheid van zijn zeer welbesteed leven eenigszins nader te waardeeren.

Koetsveld heeft er nimmer aanspraak op gemaakt een letterkundige, een schrijver te zijn. Steeds heeft hij in de korte voorberichten vóór zijne Novellen - door hem met eigenaardige volharding ‘Godsdienstige en zedelijke’ novellen genoemd - in het licht gesteld, dat al zijn tijd aan zijne gemeente behoorde, dat hij alleen in, wat hij ‘snipperuren’ noemde, zich verpoosde door het schrijven van een kort verhaal.

Bij deze opvatting, zijn echten kunstenaars-aanleg uit plichtgevoel onderdrukkend, kon hij na zijn Pastorie te Mastland nooit een groot kunstwerk voltooien. In de voorrede van het eerste deel zijner novellen had hij verklaard, dat hij een ‘uitgebreid godsdienstig verhaal, waarin (hij) het piëtisme van onzen tijd... schetsen wilde’, ontworpen had, maar in het voorbericht van het derde deel verklaart hij, dat het ‘groote verhaal nog weinig gevorderd is, en waarschijnlijk wel in portefeuille zal blijven.’

Koetsveld stelde er zijne eer in vóór alles predikant te zijn. Zelden is dit achtenswaardig ambt met meer roeping en toewijding vervuld. Daarbij had hij eene zeer besliste opvatting zijner verplichtingen. Hij wijdde zich aan zijne gemeente met de trouwste gewetensnauwheid. Hij hechtte aan zijn persoon-

[p. 674]

lijk optreden in de verschillende gezinnen bij rijk en arm, vooral bij de armen. Hij vertoonde zich overal, waar hij door woord of door daad nut kon stichten.

Koetsveld's geschriften vloeiden allen voort uit zijn ambt. Wat hij als kunstenaar vertelde, was hem bij de ijverige vervulling zijner plichten als predikant in het oog gevallen. Hij kende alle standen. Zekere democratische zin onderscheidde den man, die jaren lang de gewichtige bediening van Hofprediker vervulde. Koetsveld kende de achterbuurten, kende de stuitendste armoede, kende zelfs de polderjongens in hunne keten, die hij met aangrijpend talent beschreef.

Men vergete niet, dat hij, behalve zijne Pastorie te Mastland, en zijne zeven deelen Novellen, nog ettelijke geschriften voltooide, die hij als theoloog, philanthroop, of auteur voor kinderen ontwierp. Zijn uitvoerig en populair theologisch werk: De gelijkenissen van den Zaligmaker hield hem veertien jaren bezig, en werd nog in 1884 voor de derde reis herdrukt. Talrijke andere kortere of langere theologische opstellen vloeiden uit zijne pen, maar verschaften hem de populariteit niet, die hij met zijne Pastorie en zijne Novellen won.

De eerste dagteekent van 1843, en werd sedert negenmaal herdrukt - de negende druk is van 1891. Uit dit feit blijkt duidelijk, dat een groot aantal van lezers en lezeressen, telkens nieuwe, telkens andere, zijne Pastorie van Mastland hebben gevraagd. Naast de Camera Obscura en Waarheid en Droomen is dit boek een der populairste Hollandsche geschriften dezer eeuw. Koetsveld is een paar lustra ouder dan Hildebrand en Jonathan, maar zijn beste kunstwerk verschijnt vijf jaren later dan de Camera, drie jaren later dan Waarheid en Droomen.

Hoogst eigenaardig is het verschijnsel, dat deze beide zoo beroemde boeken in het minst geen invloed op Koetsveld's schrijftrant hebben geoefend. Hildebrand en Jonathan hebben een zeer sterken indruk ontvangen van hunne Engelsche lectuur. Scott, Byron, Moore, Lamb, Hood, Leigh Hunt, Dickens en Thackeray, hebben beider geest op het krachtigst getroffen. Hunne Hollandsche humor is op de edelste wijze verwant met Engelschen humor. Koetsveld heeft alleen Hollandsch gelezen. In zijne Pastorie zijn duidelijk de sporen van zijne lectuur. Hij heeft de dames Wolff en Deken, Mejuffrouw de Neufville, en Jacob Vosmaer genoten.

In de Pastorie is een hoofdstuk: Het Bezoek. De predikant ontvangt visite van een oom, een Rotterdamschen koopman in tabak, die bij zijne komst zijn neef vrij lomp een grooten zak met tabak opdringt, het huis en den tuin ronddraaft, over alles eene meening zegt, en zijne gastvrouw het uur van den maaltijd voorschrijft. Deze Rotterdamsche vrijpostigheid herinnert sterk aan eene andere, die in de gestalte van den schreeuwerigen heer Uitval de Historie van mejufvrouw Sara Burgerhart komt opvroolijken. In de Pastorie verschijnt tevens een oude dorpswondheeler, die vrij wat weg heeft van meester Maarten Vroeg.

Koetsveld's hoofdwerk is dus volkomen nationaal. En dit nog te meer, daar de Pastorie te Mastland geheel buiten de in 1843 reeds heerschende geestdrift voor dorpsvertellingen staat. In Duitschland had de predikant Albert

[p. 675]

Bitzius al in 1836 zijn Bauernspiegel oder Lebensgeschichte des Jeremias Gotthelf uitgegeven; in 1843 - het jaar der Pastorie - had Berthold Auerbach zijne Schwarzwälder Dorfgeschichten voltooid. Maar de Pastorie te Mastland bevatte geen dorpsverhaal, zooals de Duitschers, en later onze Nederlandsche schrijvers, het vertellen - zooals Conscience, de Lovelings, Frits Reuter, Van Duinen, Heering, Beunke, J.J. Cremer, Seipgens en Hollidee het hebben opgevat. Bij deze soort van dorpsverhalen speelt het locale en provinciale eene groote rol, wordt een gedeelte der vertelling in dorpsdialect voorgedragen. Het Mastland van Koetsveld kan bijna overal liggen in Nederland, mochten ook zijne beide eerste gemeenten (Westmaas, Berkel en Rodenrijs) hem de meeste stof hebben geleverd.

Koetsveld noemt zijn boek dan ook Schetsen uit de Pastorie, eene verzameling van typige teekeningen, die zich groepeeren rondom den predikant. De Mastlanders zijn dorpsbewoners, dus kunnen, in den ruimsten zin genomen, deze Schetsen als dorpsvertellingen worden omschreven, schoon het veel juister zou geweest zijn van ‘pastorale mededeelingen eens allerijverigsten dorpsdominé's’ te spreken. En schoon deze mededeelingen veel bevatten wat nu geheel verouderd is, werd het algemeen en eeuwig menschelijke door den predikant van Mastland zoo voortreffelijk geschilderd, dat zijn boek tot heden een lievelingsboek onzer natie bleef.

Het mag niet ontkend worden, dat de dominé van Mastland zeer veel werk van zich zelven gemaakt heeft. Hij is zeer ingenomen met zijn werkkring, maar staaft tevens, dat hij een helder hoofd en een verbazend scherpen blik heeft.

Zijn oordeel over de hem vertrouwde zielen is verrassend juist. Hij kent ze allen in hart en in nieren - zijn Burgemeester Van der Zande, zijn schoolmeester Herman Baljon, zijn heelmeester Pierre du Meaux, zijn rentenier Adrianus Duifhuis - de smalle gemeente niet het minst.

Hoe veel voortreffelijks ook in de Pastorie mag gewaardeerd worden, in de zeven deelen Novellen schuilt hier en daar eene schets, die duidelijk staaft, dat het letterkundig talent van den auteur met de jaren in kracht is toegenomen. Zijne novellen uit de dienstbodenwereld, uit de achterbuurten, behandelen soms vrij onverkwikkelijke onderwerpen. Dit komt, omdat zijn pastorale werkkring, zijne philanthropie, de keus zijner onderwerpen beheerschen. Hij is eerst dominé, dan menschenvriend, eindelijk kunstenaar. Door zijn scherpen blik, zijn koel hoofd, zijne vaste hand, wordt hij als auteur een realist, die veel meer durft zeggen dan zijne tijdgenooten. Hij is, zonder het te weten, soms in zijne voorstelling onkiesch, of op de grenzen der onkieschheid. Men neme de novelle Schijn bedriegt uit den bundel Fantasie en Waarheid (1863). Het is de historie van Zeewey, eene bedorven boerendeern, door een boerenknecht verleid en zwanger, die den ouden dominé slaapmiddelen toedient, en dan bij het volle licht van lampen zich op zijne slaapkamer voor het venster uitkleedt, om de buiten op het kerkhof verzamelde boerenvlegels te overtuigen, dat de oude dominé haar minnaar is.

De ijver voor de eer van den belasterden predikant bracht hem tot deze

[p. 676]

gewaagde schets, die aan juistheid van teekening en aan realiteit niets te wenschen overlaat. Door denzelfden ijver bezield kwam hij soms tot meesterlijk geslaagden kunstarbeid, zooals de Polderjongens uit zijn voorlaatsten bundel: Ideaal en Werkelijkheid (1868) of zijn Ware Armen uit de tweede verzameling zijner Novellen (1850). Deze laatste behoort tot zijne allerbeste schetsen.

Hij putte uit zijne ervaring van de ellende der armen, door hem zelf aanschouwd, uit zijn afkeer tegen onhandige philanthropie van dilettant-menschen-vrienden. Hij schildert in Ware Armen de goedhartige, maar onbeholpen pogingen van eenige vermogende menschenvrienden, om te voorzien in den nijpenden nood gedurende den vreeselijken winter van 1847. De dilettanten begrijpen de armoede niet. Eene uitmuntend geteekende havelooze bedelares, krijgt van de heeren niets, omdat zij vuil is, en gescheurde lompen draagt. De heeren zeggen haar, dat zij geen bedelaars gevraagd hebben, maar eerlijke, vlijtige armen, die thuis gebrek lijden.

De vrouw antwoordt zeer rustig: - ‘Wel, als ik thuis gebrek moet zitten lijden, hoe kan ik dan hier komen?’ - En ze voegt er op zachten toon bij, dat ze alleen des winters voor hare kinderen bedelt. Zij verklaart hare haveloosheid door gebrek aan naald en draad, hare morsigheid door gebrek aan zeep. De heeren geven haar een orderbriefje van dertig cents, om zeep, naalden en garen te koopen. De bedelares verkoopt het briefje voor vijftien centen, en koopt voor 3 cent turf, 2 cent koffi en één cent olie, het overschot bestedend aan twee pond brood.

Later brengt de auteur een grijzen pastoor naar den aschhoek, waar vrouw Katelaar woont, en geeft hij eene beschrijving van zoo ontzettende armoede en ellende, dat eene vreemde gewaarwording van afschuw en ontzetting den lezer aangrijpt. Het tafereel in de verschrikkelijke woning van Vrouw Katelaar is zoo aangrijpend realistisch, dat niemand der schrijvers van 1850 hem in dit opzicht heeft kunnen evenaren.

De groote verdiensten en de zwakheden van Koetsveld spruiten uit dezelfde bron. Hij was geen kunstenaar uit behoefte om iets heerlijks te scheppen, hij was kunstenaar, omdat hij de vrucht zijner scherpe waarnemingen in boeienden vorm aan het publiek wilde bekend maken, om er nut mee te stichten. Hij bleef dus, wat hij wezen wilde, predikant en menschenvriend. Zijn kunstwerk moest er onder lijden. Gebrek aan smaak, aan artistieken zin ontsieren somtijds zijne Schetsen. Maar zijn voortreffelijke aanleg maakt weer veel goed.

Koetsveld heeft er zich heel zijn leven in verheugd, dat hij dominé was, dat hij een gemeente te verzorgen had. Hij arbeidde met den grootsten lust voor zijne gemeentenaren, voor zijne cathechisanten, voor zijne zieken, zijne gevangenen, zijne armen, zijne krankzinnigen, zijne gevallenen, zijne idioten. Hij heeft zijn plicht gedaan zonder om te zien. Hij heeft op de meest onafhankelijke en de meest bewonderenswaardige manier zijne taak volbracht. Hij was een goed schrijver, een voortreffelijk predikant, maar het best van alles was hij mensch.