Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 3

[p. 561]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.
XI.

Trinette. Schets door Herm. Heijermans Jr. Amsterdam. H.J.W. Becht. 1893.

Een nieuwe kunstarbeid van den heer Herm. Heijermans Jr. vestigt de aandacht nogmaals op dezen jongen auteur. Zijne Trinette maakt een zeer gemengden indruk. Allereerst moet erkend worden, dat hij werkelijk litterair talent bezit - dat hij het vermogen heeft goed te zien, scherp waar te nemen, en daarbij genoeg beeldende kracht om alles helder voor te stellen. Hij behoort tot de naturalistische school - hij denkt logisch, hij is niet geäffecteerd, hij weet, wat hij wil, hij gaat recht op zijn doel af. Hoe goed hij het verstaat een figuurtje te teekenen, bewijst hij, als hij van zijne heldin zegt:

‘Groote bruine oogen schitterden levendig, met een ongedurig kijken, kwamen sterk uit in het matte, door enkele zomersproeten ontsierde teint van 't ovale gezichtje. De neus wipte even, pittig schalksch, de mond was klein, bezet met egale witte tandjes. Zooals ze gestaan had tegenover den pastoor met die hooge kleur van angst of verlegenheid, was ze mooi te noemen. Slank was ze, met gevulde, gracieuse vormen, frisch uitkomende in 't helder paarse jakje en het rokje, dat haar over de knieën reikte. Kousen en schoenen had ze uitgetrokken, om ze als een toetje van zwart en bruin onder den arm te dragen. De bestofte voetjes waren klein, goed gevormd, blank.’

Er zijn herhaaldelijk bewijzen van dit lang niet alledaagsch talent in den loop van het verhaal. De artistieke aanleg is volkomen gezond, misschien is het de vraag of die aanleg door studie en nadenken niet rijker ontwikkeld kan worden. De heer Heijermans heeft Trinette te Brussel geschreven, en plaatst het tooneel zijner vertelling - zijner ‘Schets’, als hij het zelf noemt - te Rochefort en te Brussel. Er mankeert niets aan de couleur locale, schoon er van Brussel niet veel meer geschetst wordt dan achterbuurten, de Rue des Bouchers, en eenige zolderkamertjes met stervende jonge vrouwen. Het moet erkend worden, dat dit alles met sprekende kleuren en vaste hand is geschetst, dat vooral de omtrekken zeer nauwkeurig zijn getrokken. Zijn personeel is niet uit zeer aanzienlijken stand. Trinette is een plattelandsmeisje uit Rochefort, dat te Brussel gaat dienen, dat verleid wordt door een dorpsjongen uit Rochefort, die in kermistenten voor athleet fungeert. Eene kellnerin, een verloopen student, een paar geestelijken, - die beide uitstekend geslaagd zijn - een kunstenaar, een paar burgerluidjes voltooien de dramatis personae. Ieder kunstenaar heeft het recht zijne stof, te kiezen, waar hij goedvindt. De heer Heijermans maakte van dit recht gebruik. Heeft hij dit met aesthetischen takt gedaan, met andere woorden, heeft hij getoond, dat hij van dit kleine personeel iets heel moois wist te maken?

Een volledig toestemmend antwoord kan ik op die vraag niet geven. De zeer alledaagsche geschiedenis van Trinette is vlug, eenvoudig verteld. Maar nergens is een spoor van edel streven naar hooger kunstdoel te ontdekken. De hoofdkarakters zijn te ruw, te oppervlakkig, voorgesteld. Trinette en de athleet worden ons vertoond als zeer ordinaire personen, zinnelijk, begeerig naar genot, zonder eenige psychologische diepte. De meeste studie verraadt de teekening van het zieltogen eener ongelukkige borstlijderes, die ten gevolge van hare uitspattingen aan bloedspuwing sterft.

In dit alles flikkert nergens de goddelijke vonk der poëzie - de dichter be-

[p. 562]

ijvert zich alleen zijn personeel zoo getrouw mogelijk naar het leven te penseelen - zonder daarbij aan iets hoogers dan aan eene getrouwe kopie te denken De naturalistische kunstenaar heeft evenwel andere plichten. Toen Emile Zola in La Terre door de afschuwelijke realiteit van sommige bijzonderheden uit het leven der boeren in la Beauce duizenden zijner lezers geërgerd had, merkte men tevens op, dat ondanks alle grove en stuitende détails der dierlijke boerenruwheid, de auteur in den persoon van den ouden Fouan een tragischen held had geschapen, die in één adem met Shakspere's King Lear kon worden genoemd - omdat Fouan, die bij zijn leven afstand deed van zijne landerijen ten voordeele zijner kinderen, van dezen allerbitterste martelingen moet lijden, tot op het oogenblik, dat hij door zijne eigene dochter en haar man in zijn bed door verstikking wordt vermoord. Zola erkende later ‘qu'i. avait forcé la note’ - maar hij had er toch voor gezorgd, dat er, ondanks de walgingwekkende beestachtigheden zijner boeren en boerinnen, een aangrijpend drama werd afgespeeld, dat den diepsten indruk naliet.

In Trinette wordt alleen op handige wijze een stuk leven uit de Brusselsche achterbuurten verteld. Het blijkt niet, of de auteur een hooger doel in het oog hield. Hij heeft tot tweemaal toe zich op hevige wijze geuit over ‘Brussels verrotte immoraliteit’, over het ‘misselijke van Brussels immoreele lucht’. Niemand noodzaakte hem den lezer naar dien ‘vuilnisbak’ - als hij zelf zegt - te voeren. Hij alleen koos zijn onderwerp. Indien hem de teekening van zijne eigene helden en heldinnen tegen de borst stiet, waarom schiep hij dan Trinette en haar athleet?

Het is duidelijk, dat de schrijver het met zich zelven niet eens was. Hij heeft Rochefort, de Rue des Dominicains en de Rue des Bouchers te Brussel goed waargenomen; hij heeft lust gevoeld zijne waarnemingen in artistieken vorm aan zijne lezers te vertellen, maar bemerkend, dat hij dezen meestal in vrij slecht gezelschap bracht, heeft hij zich een veiligheidsklep geopend, door luide te toornen over Brussel's ‘verrotte immoraliteit’.

Een ander bezwaar tegen Heijermans' Trinette is ontleend aan de moeilijkheid, om in vlug, vloeiend Nederlandsch te vertellen, wat en hoe zijne slecht Fransch sprekende helden met elkaar redeneeren. Hij neemt zijne toevlucht tot de meest familiare en platte uitdrukkingen, die in Nederlandsche gesprekken door onbeschaafde en grove lieden worden gebruikt. Zeer dikwijls worden de gesprekken door Fransche basterdvloeken afgewisseld. Telkens en telkens wordt Christi en Crénom herhaald, soms afgewisseld met den allerzonderlingsten Fransch-Vlaamschen uitroep ‘Nom de Domme!’ Op des schrijvers eigen taal zouden hier en daar nog verbeteringen zijn voor te stellen. Als een Italiaansch echtgenoot tot zijn Fransch vrouwtje zegt: ‘Adèle mio... heb je je geamuseerd!’ (bl. 23) kan men een glimlach niet weerhouden! Elders spreekt hij van ‘wenksbrauwen’ (bl. 20), van ‘ruzemoezig’ (bl. 14), van ‘biseps’ (bl. 180), van kraften (karaffen) (bl. 213), en tweemaal schrijft hij: ‘Explosion au borinage’ (bl. 258). Een artist met voortreffelijken aanleg, als de heer Heijermans, mag zulke onbeholpenheden, zulke taalkundige tekortkomingen niet in het oog doen vallen.

Ondanks al deze bezwaren toont hij evenwel een zoo vlug en frisch talent in de teekening van personen en landchappen, boeit zijn dialoog door zooveel evendigheid en aangrijpende waarheid, dat men in hem een schrijver van toekomst en goede beloften mag begroeten, en juist daarom verplicht is op al het licht en donker in zijn arbeid zonder eenige complimenten den vinger te plaatsen.

[p. 563]

De Goeie Jo. Roman uit het Indische leven door G.O. van Wijk. Amsterdam, Uitgevers-Maatschappij Elsevier, 1893.

Een stroom van Indisch-Nederlandsche vertellingen schijnt met de talrijke oorspronkelijke Hollandsche romans te willen wedijveren. Het eigenaardige van de eersten is, dat zij in haar geheelen aanleg hare tropisch afkomst niet kunnen verbergen. Alles is hevig, tragisch, noodlottig; de helden zijn zwarte aterlingen, of verdrukte engelen. Alles is hard van kleur, geene teêre tinten, geene zachte overgangen. Evenwel spreekt er groote kracht, groote menschenkennis, groote opvatting van wereld en samenleving, uit de meeste der Indo-Nederlandsche novellen, inzonderheid uit de romans van P.A. Daum (Maurits). Reeds lang duurt de charme, die van Indische novellen uitgaat. In deze eeuw begon Baron van Hoëvell het eerst met zijne meesterlijke Indische Schetsen, nadat allerlei middelmatigheid hem was voorafgegaan. De bijval in Nederland aan Max Havelaar geschonken overtrof de verwachting van ieder, die met de Lebaksche zaak nader bekend was geworden. De plechtige pathos van het strafrequisitoir aan het slot maakte op vele zacht gestemde gemoederen een overweldigenden indruk. Zelfs Baboe Dalima van Majoor Perelaer sleepte tallooze lezers mede door de altijd heviger klinkende beschuldigingen tegen de Indische Regeering. Van minder beeldenstormende naturen, als mevrouw IJzerman-Junius en G. Valette is niet zooveel werk gemaakt. Zeer ten onrechte. Beiden openbaarden een echt artistiek hart, beiden schreven een ongemeen fraaien stijl, terwijl de schildering van het leven op Sumatra en Java met grooten smaak, zonder overdreven ophef, werd ondernomen.

Van den nieuwen auteur, G.O. van Wijk, kan getuigd worden, dat hij een verhaal geschreven heeft, uitermate geschikt, om tallooze lezers van alle standen te boeien. Het boek zal furore maken bij de romanverslinders. Men zal hier de verschrikkelijkste dingen vernemen. Eene Inlandsche vrouw, Ma Soerati, bedwelmt Hollandsche gouvernantes door gebakjes met een poeier te bestrooien, en levert de ongelukkigen over aan wulpsche residenten. Eene zoodanig verleide wordt gekoppeld aan een sinjo - den held - gewoonlijk ‘die goeie Jo’ genoemd - een monster van zedeloosheid en afschuwelijke gemeenheid. Een tweede verleidings-scène, waarbij een nog grooter hondsvot, Van Leuven, administrateur van eene Chineesche suikerfabriek, optreedt, doch te rechter tijd verhinderd wordt, is niet minder ijzingwekkend. Daarenboven steelt de held het geheel fortuin van zijne grootmoeder, die het door diefstal uit de nalatenschap van een schoonzoon der linkerhand had verkregen. Of deze opeenstapeling van gruwelen een aesthetisch geheel vormt, is zeer twijfelachtig.

Het beste in dezen nieuwen schrijver is de onverschrokkenheid, waarmee hij zijne helden aanpakt. Het eerste hoofdstuk is zeer goed geschreven. De auteur verplaatst den lezer naar de sociëteit te S(oerabaia). Bijna al de helden van den roman zijn hier bij elkaar - en op deze wijze heeft de auteur gelegenheid ze allen te doen optreden, en op handige wijze te vertellen, wat men weten moet, om den verderen loop der geschiedenis te volgen. Het blijkt dus, dat de schrijver aanleg bezit, en misschien later er de bewijzen van zal geven. In dit geval dient hij minder bloedige geschiedenissen te vertellen - vooral geen amok, en geen onschuldig kind, welks beide handen met een golok worden afgekapt - behoort hij meer studie van het gemoedsleven zijner Van Dams en zijner Riseeles te maken, en vooral een minder boekachtigen toon in de gesprekken aan te slaan.

[p. 564]

Eenzamen door W.G. van Nouhuys. Amsterdam, Van Holkema & Warendorf, 1893.

Eenzamen heet het eerste der dertien verhalen - zoodat de titel niet uitdrukt, wat in dezen bundel gevonden wordt. Vijf der dertien vertellingen onderscheidden zich zeer gunstig van de overigen. De novelle: Een Einde (1891) zag in onze kolommen het licht - de sombere geschiedenis van een verloopen lichtmis, die in den winternacht zijn dood tegemoet snelt. Eene herhaling van dat thema geeft de tweede schets: Nog mislukt (1891), den zelfmoord van een heer, die niet oud wil worden, schilderend. Het beste stuk uit den bundel is De Schoentjes (1889) - eene voortreffelijke teekening van ouderliefde bij een jong paar, dat een reisje ondernam, terwijl ze hun kind thuis aan eene bloedverwante toevertrouwden. Drie zeer wel geslaagde croquis: Een aanzoek (1891), Zijn laatste groet (1889) en De vreemdeling (1892) sluiten zich bij De Schoentjes aan.

Geheel mislukt is Een Sprookje van geloof (1886), eene dorre allegorische beschrijving van een mierennest, met de vertelling van eene revolutionnaire mier, die boven in den eikenboom klimt, om den ‘Groote in den Eik’, die de mieren godsdienstig vereeren, van aangezicht tot aangezicht te zien. Maar hij ontdekt niets, ziet alleen in zijn droom eene gestorven monstermier, en keert terug tot zijne ouders om te verklaren. dat er geen ‘Groote in den Eik’ is. De voorganger en herder der mieren wordt zeer boos - ‘Zijne (mieren) oogen begonnen te fonkelen, zijne (mieren) wenkbrauwen trokken zich dreigend te zamen, zijn (mieren) mond plooide zich van een boosaardigen lach’ - zegt de schrijver (bl. 99).

Het schijnt mij uiterst moeilijk om eene voorstelling te verkrijgen van de fonkelende oogen, van de geplooide wenkbrauwen, van den lachenden mond - bij eene mier. En juist daardoor wordt het genot dezer geestelooze allegorische satire niet grooter.

De overige vertellingen kenmerken zich door een zeer sterk erotisch gehalte. Tante Mary (1892), eene voorstelling van eene tante, weduwe, zevenentwintig jaar, zeer knap - zoo als uit de opsomming der bijzonderheden blijkt - en van een neef, een gymnasiast, zeventien jaar oud, die deze tante met begeerige oogen verslindt, omdat zij voor hem was ‘de vleeschwording van het eeuwig vrouwelijke’. Het valt niet te ontkennen, dat deze gymnasiast vrij vroeg ontwikkeld is. De auteur vertelt, dat het bij de bedoelde ontmoeting afloopt met een hartstochtelijken, gestolen kus, na welk heldenfeit de gymnasiast zijne biezen pakt. Wat later gebeurt, vernemen wij niet. Hetzelfde erotische element heerscht in Eenzamen (1892), Een weerzien (1889), Vrouwenlist (1888) en Idylle (1886).

De stijl is zuiver, helder, logisch, aangenaam. Een enkele maal komt een nieuw werkwoord voor: ‘schreiden’ (schrijden), bl. 4; of een Germanisme: ‘strooming (stroom), bl. 25; maar over het algemeen is de taal en de voordracht onberispelijk. Het bestek der kleine vertellingen laat niet veel karakterschildering toe, toch is de schetsing van ontkiemende, verdwaalde, of ongeoorloofde liefde niet zonder studie tot stand gebracht. Wellicht zou bij breeder kader het letterkundig talent van dezen schrijver sterker uitkomen.