Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 3

[p. 557]

Uit de studeercel der redactie.

5 October 1893.

Er is een hoofdstuk in de geschiedenis onzer Letterkunde, dat, behoudens enkele uitzonderingen misschien, door de geschiedschrijvers werd verwaarloosd - de Romans in proza der zeventiende en achttiende eeuwen. Van dit feit zal men ten volle overtuigd worden, als men met eenige aandacht kennis neemt van een prachtigen Catalogus, juist verschenen bij Frederik Muller & Co te Amsterdam, waarin bijna elfhonderd titels van populaire prozawerken der 17^de en 18^de eeuwen genoemd worden.

Het is een uitstekend genot te ontwaren, dat de romanletterkunde in de 17^de eeuw niet minder bloeide dan in de 19^de, en tevens is het een genot zooveel mogelijk licht te doen vallen op deze tot nog toe verwaarloosde kinderen der verdichting. De nieuwe Catalogus bevat onder den titel: Populaire Prozaschrijvers der XVII^e en XVIII^e eeuw een schat van merkwaardige feiten, die door eene bekwame hand zijn gerangschikt, toegelicht, en van eene inleiding voorzien. Hier en daar zou eene kleine aanvulling of wijziging niet overbodig zijn, en daarom deel ik eenige kleine kantteekeningen mee.

In de Inleiding zegt F.A.v.S., dat ‘Honoré d'Urfé met zijne Astrea (Astrée) het model gaf voor den lateren heroïschen roman.’ Dat is niet volkomen juist. De Astrée verscheen in 1609 en 1610, wat de twee eerste deelen betreft, het derde verscheen in 1619, en op den titel wordt verzekerd: Troisième partie, où par plussieurs Histories & sous personnes de Bergers & d'autres sont deduits les diuers effects de l'honneste amitié. Het eerste deel heeft een voorbericht: L'autheur à la Bergère Astrée, en het tweede een ander: L'autheur au Berger Céladon. Het behoeft dus niet gezegd te worden, dat de Astrée een zeer beroemde herderroman is, dat zij zeker het model van tallooze herderromans en herderdramaas is geworden, maar, dat zij op zeer eigenaardige wijze afsteekt tegen de heroïsche romans, die weldra het licht zagen. Deze laatsten volgden in de eerste plaats de beroemde Spaansche Amadisromans, voorts Amyot's vertaling van Heliodorus - Histoire Etyopique de Héliodorus, contenant dix livres traittant des loyales et pudiques amours de Theagenes & Chariclée, 1549. De eerste heroïsche roman werd geschreven door de Gomberville, toen hij in 1621 zijn La Carithée uitgaf. Het eenig aanrakingspunt tusschen Astrée en de heroïsche romans, is, dat in d'Urfe's roman 33 ingevlochten geschiedenissen voorkomen, van vierderlei aard: gewone herderverhalen, geschiedenissen van Nymfen, bijna gelijk aan herderinnen, toovergeschiedenissen en avontuurlijk krijgshaftige verhalen, welke laatste in den trant der Amadissen en der Middelgrieksche romans zijn geschreven.

Slaan we verder den Catalogus zelven op, dan trekt terstond de aandacht nummer elf, vermeld onder den titel: Wonderlicke avontuer van twee Goelieven, de eene ghenaemt Sr Waterbrant en de Joufvrouw Wintergroen, 1624. Hierbij werd aangeteekend, dat dit boek ‘een zeer primitieve poging tot een Hollandschen roman’ is. Nog werd er bijgevoegd: ‘Het motief van een als soldaat dienstnemend meisje, later zoo dikwijls behandeld, komt hier reeds voor.’ Het is niet onmogelijk, dat de Hollandsche roman van Waterbrant en Winter-

[p. 558]

groen het eerst in ons vaderland dit motief heeft gebruikt. Maar elders was het al zeer dikwijls voorgekomen. In Spanje had Jorge de Montemayor reeds het voorbeeld gegeven in zijn bekenden roman La Diana Enamorada (1542), die terstond in het Fransch en Engelsch vertaald werd. In dezen roman verschijnt eene herderin Felismene, van wie vóór hare geboorte door Minerva voorspeld was, dat zij door moed en wapenfeiten zou uitmunten. Deze voorspelling wordt vervuld, wanneer Felismene uit liefde een edelman, Don Felix, volgt, in het kostuum van een gewapend page, die zijn meester in alles, ook in zijn veelvuldige schermutselingen met vijanden, bijstaat. Merkt men daarbij op, dat Montemayor zijn verkleeden page aan eene novelle van Bandello (1534) ontleende, dan blijkt, dat dit motief reeds in Italië bekend was.

De geschiedenis eener vrouw, die gedurende een groot deel van haar leven als soldaat dient, is uitvoerig beschreven door le Seigneur de Préhac, in zijn eenmaal beroemden roman L'Heroïne Mousquetaire (1678), waarvan voor onze romanlievende voorouders eene Hollandsche vertaling werd bewerkt onder den titel: De musketdraagende Heldin (Amst. Tim. ten Hoorn, 1680). En zelfs in den bloeitijd der Romantiek bleef de vrouw als soldaat verkleed eene aangename verschijning, als blijkt uit M^lle de Maupin van Théophile Gautier.

Mijne aandacht viel in den nieuwen Catalogus van Frederik Muller eveneens op nummer twaalf, waar eene Hollandsche vertaling van den eersten Spaanschen schelmenroman, van den Lazarillo de Tormes, wordt vermeld, terwijl er met kapitale letters bovenstaat: Hurtado de Mendoza. Ik heb al een en andermaal moeten opmerken, dat Don Diego de Mendoza, die zoo lang voor den auteur van den Lazarillo gehouden is, inderdaad dit voortreffelijk boek niet geschreven heeft. Ik herhaal dus nog eenmaal - (gutta cavat lapidem!) - dat in 1888 een boek is verschenen van den Franschen hoogleeraar A. Morel Fatio, Etudes sur l'Espagne, die afdoende bewees, dat Mendoza den Lazarillo niet kan geschreven hebben.

Het misverstand is meer dan twee eeuwen oud. In 1672 werd Mendoza als auteur van den Lazarillo genoemd door Don Nicolao Antonio in zijne bekende Bibliotheca Hispana. Alle schrijvers van de geschiedenis der Spaansche letteren - Bouterweck, de Puibusque, Dunlop, Ticknor, Aribau - hebben dit zeggen voor waarheid opgevat, en ieder hield Don Diego de Mendoza voor den auteur van den Lazarillo. Licht in deze quaestie moet vooral gezocht worden door nauwkeurig na te gaan, wanneer de eerste druk van den Lazarillo verscheen. De nieuwe Catalogus teekent aan, dat de eerste editie te Antwerpen verscheen in 1553, en dat men ten onrechte als eerste editie noemt een druk van Burgos in 1554. Zonder nader bewijs schijnt mij dit onaannemelijk, omdat Morel Fatio, zoowel als Wilhelm Lauser, Der erste Schelmenroman, Lazarillo von Tormes (1889), er op wijzen, dat niemand ooit een exemplaar van dien eersten druk te Antwerpen in 1553 heeft gezien. In 1554 verschenen tegelijk drie uitgaven te Burgos, te Antwerpen en te Alcala. De druk van Burgos komt volkomen overeen met dien van Antwerpen, doch in den eersten zijn houtgravuren, in den tweeden niet. De uitgaaf van Alcala is aan die van Burgos gelijk, maar het papier is slechter, en het boekje bevat maar één titelvignet.

[p. 559]

Uit deze drie eerste drukken blijkt, dat de auteur zich er op toelegt, priesters, bedelmonniken en aflaatkramers te tuchtigen, een denkbeeld, dat bij den somberen, kerkelijken Mendoza nimmer zou kunnen opkomen. Dat de roman de geestelijkheid niet zeer beviel, blijkt uit het feit, dat Lazarillo in 1559 door den Grootinquisiteur Valdez, aartsbisschop van Sevilla, verboden werd. Het verlangen Lazarillo te lezen was evenwel zoo groot, dat de Inquisitie eene gecastigeerde uitgaaf in het licht zond onder den titel: Vida de Lazarillo de Tormes, todo corregido y emendado por mandado de la santa y general Inquisicion. Impresso cou licencia y privilegio de Su Magestad para los reynos de Castilla y Aragon, Madrid, 1573. Eerst in 1831 kwam in Spanje weder een onverminkte Lazarillo naar de drukken van 1554 uit. Had de Inquisitie in 1573 geweten, dat Mendoza de auteur was, dan zeker zou zijn naam genoemd zijn, daar hij toen nog leefde. Het blijkt uit alles, dat men den naam van den auteur niet kent.

Eerst na den dood van Mendoza (1575) werd hij als auteur aangewezen, en wel in 1607 door Valerius Andreas in zijn Catalogus clarorum Hispaniae Scriptorum. In het volgende jaar (1608) wordt dit aarzelend herhaald door Andreas Schott in den tweeden druk van dezen Catalogus, Hispaniae Biblotheca genoemd. Maar Schott weet er bij te berichten, dat Mendoza den roman schreef, toen hij student was te Salamanca, omstreeks 1525. Zeker evenwel is het, dat noch Juan Diaz, die Mendoza's gedichten uitgaf (1610), noch Balthasar de Zuñiga, die Mendoza's leven beschreef (1627), er met een enkel woord melding van maken.

Er werd echter tevens een ander auteur genoemd, die den Lazarillo zou geschreven hebben. In een werk van een monnik, Jose de Siguënza, (Historia de la orden de San Geronimo, 1605) wordt de Lazarillo toegeschreven aan den monnik Fra Juan de Ortega, zonder eenig nader bewijs, alleen met de bijvoeging, dat Ortega het boekje als student te Salamanca geschreven had. Er was in deze gissing iets aantrekkelijks, omdat een der meest beruchte picareske romans: La picara Justina door een Dominikaan, Andreas Perez, is opgesteld.

Siguënza verzekert, dat men het handschrift van den Lazarillo in de cel van Ortega gevonden had na zijn dood, dat deze monnik een zeer geestig man en een groot vriend van litteratuur geweest is. De bittere toon van den auteur tegen de geestelijkheid kon het gevolg zijn van de ervaringen en lotgevallen van Ortega. Hij werd generaal der orde van de Hiëronymieten, maar leed veel aanstoot door allerlei nieuwe maatregelen in het belang van fatsoen en zedelijkheid genomen (1552-1555). Later vergezelde hij Keizer Karel V naar het klooster van San Yuste. Is Ortega de schrijver, dan is het licht te verklaren, dat de Lazarillo zonder naam van auteur verscheen. Ortega ontwierp het zeker niet als student, daar het boek in 1554, juist te midden van Ortega's strijd, verscheen, en van te veel menschenkennis getuigt om als de pennevrucht van een jong student te worden aangemerkt.

Maar hier staat tegenover, dat Siguënza zijne bewering met niets heeft gestaafd, en dat niemand het bedoelde handschrift van Ortega heeft gezien. Intusschen kan met zekerheid worden volgehouden, dat Mendoza zeer zeker de auteur van Lazarillo niet is. Mendoza was een edelman en diplomaat, die, nog geen vijf-en-dertig jaren oud, Keizer Karel V als Spaansch gezant bij de Republiek van Venetië

[p. 560]

de schitterendste diensten had bewezen. Hij toonde zijn onstuimig en tyranniek karakter in zijn heftig opstuiven tegen den Keizer, den Paus en de Kardinalen. Hij dweepte met handschriften en bracht eene groote menigte Grieksche en Arabische manuscripten met opoffering van bijna heel zijn fortuin bijeen, later vermaakt aan de boekerij van het Eskuriaal. Hij schreef in den trant van Sallustius over den opstand der Moriscos in Grenada, dien hij had helpen onderdrukken. De stijl zijner historische geschriften biedt geen enkel punt van overeenkomst met dien van den Lazarillo. Mendoza schrijft in lange, zeer moeizaam saamgestelde volzinnen, terwijl de auteur van den Lazarillo in den aangenaamsten, heldersten verhaaltrant tot zijne lezers spreekt.

Lazarillo's lotgevallen mede te deelen, de schraapzucht der priesters, de laaghartigheid der aflaatkramers op de kaak te stellen, was eene zeer moedige daad. Mendoza gold alom als de man der meest gewaagde daden. In tegenwoordigheid van koning Filips II wierp hij een edelman, die hem gekrenkt had, van het balkon eener hofzaal op de straat. Vandaar, dat men hem ook dikwijls zeer gewaagde geschriften durfde toeschrijven. In zijne dagen verscheen er eene hevige satire tegen de avonturiers, die gestadig om kleine postjes dongen - Carta de los catarriberas - en aanstonds hield men Mendoza voor den auteur. Later kwam de naam van den eigenlijken auteur aan het licht, en bleek, dat hij Eugenio de Salazar heette.

De vraag, wie Lazarillo geschreven heeft, blijft voorloopig onbeslist, maar met de hoogste waarschijnlijkheid mag aangenomen worden, dat Don Diego de Mendoza niet langer als auteur van den eersten Spaanschen schelmenroman mag genoemd worden. De quaestie schijnt mij niet zonder gewicht, daar dit klassiek Spaansch boekje in bijna alle Europeesche talen is vertolkt, en ook bij ons herhaaldelijk is uitgegeven. De nieuwe Catalogus van Frederik Muller & Cie. vermeldt een weinig bekenden druk van Rotterdam, 1632, in drie deelen, waarin waarschijnlijk de onechte vervolgen zijn opgenomen - het zoogenaamde Segunda Parte, in 1555 in het Spaansch uitgekomen, een ellendig maakwerk, als speculatie op den roem van den echten Lazarillo vervaardigd.

Er waren al vier vertolkingen in het Nederlandsch van den Larazillo bekend. De oudste is van 1579, en kwam uit te Delft: - de tweede is van 1609, andermaal te Delft, - de derde van 1669 te Amsterdam bij den romanvertalenden uitgever Balthasar Boekholt; - de vierde te Amsterdam in 1824, zijnde de vertaling van J.P. Arend. Het schijnt zeker, dat onze blijspeldichter Gerbrand Adraensz. Bredero de uitgaaf van 1579 of van 1609 van den Hollandschen Lazarillo heeft gebruikt, tenzij hij zich van eene der talrijke Fransche vertalingen heeft bediend. Zeer opmerkelijk evenwel is het, dat Bredero in 1617 niet weet, wie de auteur van het boek is. Hij zegt in de voorrede van zijn Spaanschen Brabander, waarin hij eene episode uit den Lazarillo dramatiseerde: ‘Onder de weynigh uytsteeckende of geestige Spangjaars en is de Maker van Laserus de Tormes nerghens na de minste, maar mijns oordeels een van de meeste te houden.’ In 1607 en 1608 was Mendoza reeds als auteur genoemd. Bredero onthoudt zich voorzichtig van elken naam, en spreekt alleen van den ‘Maker van Laserus de Tormes’.