Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 3

[p. 441]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.
X.

Max Nordau. Ontaarding. Bewerkt door F.M. Jaeger. (Maurits Smit.) Zutphen, W.J. Tieme & Cie. (Zonder jaartal, 1893).

Het is mijn voornemen niet eene beoordeeling te geven van Nordau's boek, hetzij in het oorspronkelijk, hetzij in de Nederlandsche vertaling van Maurits Smit. Duitsche werken, hoe degelijk van inhoud ook, hoe knap vertaald daarenboven, kunnen in deze kolommen niet beoordeeld worden. Wij houden ons aan Nederlandsche proza en poëzie. En juist het eerste is hier aanwezig. Maurits Smit heeft aan zijne vertaling van Nordau's Ontaarding eenige oorspronkelijke, korte schetsen toegevoegd, waarover hier een woord dient gesproken te worden. Hij zegt in zijn Woord vooraf, dat hij zich enkele aanvullingen heeft veroorloofd, omdat ook in ons land de (letterkundige) mystieke richting hare aanhangers en apostelen telt. Hij wenscht ‘het Nordaulicht ook op de Nederlandsche artiesten en navolgers der nieuwe richting te doen vallen.’

We hebben hier dus te doen met een Nederlandsch auteur van zeer goeden naam, die zijn oordeel uitspreekt over het Nederlandsch modernisme in schilderkunst en letteren. Zulk een oordeel is des te belangwekkender, omdat de gewone letterkundige critiek ten onzent niet dan zeer omzichtig over het ‘modernisme’ durft te spreken. De term: Modernisme is nu al volkomen geijkt. De moderne theologen zullen thans modernistische letterkundigen en schilders zien optreden, doch waarschijnlijk niet als hunne geestverwanten.

Maurits Smit past de ontaardingstheorie van Nordau toe op de jongste Nederlandsche letterkundigen, die in den Nieuwe(n) Gids schrijven. Nordau heeft op grond eener alom heerschende zenuwuitputting gesproken van eene fin-de-siècle-epidemie, die zich vooral in de werken der beeldende kunstenaars, der componisten en der letterkundigen doet gevoelen. Met het woord Ontaarding worden de ziekteververschijnselen onder eene algemeene diagnose gebracht. Medisch en physiologisch worden de voornaamste letterkundige kunstenaars der laatste kwarteeuw, uit de praerafaëlitische, symbolistische en mystieke groepen, voorgesteld als lijdende aan neurasthenie, en daardoor geneigd tot mystieken waanzin. Onder de Engelschen vonnist Nordau aldus over Swinburne, Rossetti en Morris. Onder de Amerikanen kiest hij Walt Whitman, die ‘zijne reputatie heeft te danken aan de dierlijk-zinnelijke stukken, welke de aandacht van alle Amerikaansche vuilpoesen hebben getrokken.’ Tot de school der letterkundige ontaarding in Frankrijk behooren volgens Nordau: Verlaine, Mallarmé, Paul Adam, Stanislaus de Guaita, Jean Moréas, Joséphin Péladan, Maurice Rollinat en Stuart Merril. Uit België kiest hij Maurice Maeterlinck, uit Rusland Tolstoï, uit Duitschland... Richard Wagner.

Nordau's beschouwingen berusten op zuiver physiologischen en pathologischen grondslag. Hoeveel onlogenbaar waars en nieuws hij ook moge aan het licht gebracht hebben, zijn oordeel over kunst blijft altijd een medisch oordeel. Met Duitsche wijsgeerige liefde voor classificatie heeft hij al deze zeer verschillende verschijnselen uit één algemeenen grond: de Ontaarding van den fin-de-siècle-mensch door zenuwzwakte, verklaard. Vandaar, dat hij in zijne letterkundige oordeelvellingen bij veel uitstekends en voortreffelijks ook niet zelden den bal misslaat. Hij rekent realisme en naturalisme in den roman voor een verschijnsel van zenuw-

[p. 442]

uitputting, en ziet met Duitsche pruderie laag neer op ‘de slijkproducten van Zola en zijne volgelingen.’

Het behoeft nauwelijks herinnering, dat de realistische en naturalistische romans dagteekenen van 1840 en 1866, dat zij spruiten uit de schoot van Comte en Claude Bernard, en dat zij met de zoogenaamde fin-de-siècle-neurasthenie niets te maken hebben. Nordau is een groot medicus en physioloog, maar tot eene juiste beoordeeling van letterkundige kunstwerken zijn deze beide eigenschappen niet voldoende. Er behoort meer toe - kennis der letteren in den ruimsten omvang, kennis van de Geschiedenis der Letteren.

Het is op dezen grond, dat ik niet onvoorwaardelijk kan aannemen, wat door den geestigen Maurits Smit als uitbreiding van Nordau's theorie over onze Nederlandsche modernisten gezegd wordt. Veel schijnt mij juist, maar veel ontbreekt ook. Naar aanleiding van Nordau's vonnis over de Fransche decadenten en symbolisten, geeft Maurits Smit eenige citaten uit den Nieuwe(n) Gids, door hem terecht: ‘dat gastvrij asyl voor de producten van de Nederlandsche navolgers der Fransche symbolisten’ geheeten. Dat het Nederlandsch letterkundig modernisme een invoerartikel is van de Fransche markt, werd op het jongste letterkundige congres te Arnhem geestig betoogd door den Brusselaar J.M. Brans.

Daarna echter karakteriseert Maurits Smit de Nieuwe-Gids-mannen ruimer en uitvoeriger. Aan hun hoofd stelt hij Van Deyssel, noemt voorts Frans Erens, Jac. van Looy, Kloos, Verwey, Gorter, Van Eeden, Veth, Delang en anderen. Het is waar, dat Jac. van Looy zijne opstellen in den Nieuwe(n) Gids plaatste, maar zijn later onder den titel Proza verschenen bundel novellen en schetsen bevat veel, dat geheel buiten alle modernisme staat, en tot het kloekste proza behoort, dat in de laatste 25 jaren geschreven is. Maurits Smit rekent Louis Couperus niet tot deze groep, maar meent, dat zijne laatste geschriften (Noodlot, Extase) weeke overgevoeligheid en neiging tot het mystieke verraden. Het zou zeer te betreuren zijn, als de geniale dichter, die Eline Vere voltooide, in zijne latere geschriften aanleiding gave tot bevestiging van dit oordeel. Maar reeds bracht ons de Gids der laatste maanden zijn Majesteit, eene schoone vrucht van een rijp talent. Het is alsof Couperus de stem van den Drossaart heeft vernomen, als deze tot Tesselscha riep: Torni, ritorni alle dolcezze prime!

Ik mag ook het oordeel van Maurits Smit over Hélene Swarth niet deelen. Hare verzen zullen aanvankelijk den indruk maken van door overgevoeligheid de grenzen van het normale te overschrijden - bij voortgezette kennismaking evenwel overtuigt zij, dat haar echt jonkvrouwelijk hart aandoenlijk moet medetrillen bij elke gewaarwording van vreugde of smart - even als de snaren der aeolusharp bij het zachte fluisteren of het forsche aanbruisen van den wind.

Voor het overige heeft Maurits Smit de leiders der Modernisten voortreffelijk geteekend, vooral Van Deyssel, die van alle markten thuis is, en allerlei stijlen schrijft naar mate het in zijn kraam te pas komt. Mij schijnt het echter, dat er iets ontbreekt aan zijn betoog, wanneer hij schrijft: ‘Vele eigenaardigheden, die Nordau van de symbolisten en mystici heeft opgenoemd, vindt men bij de meesten onzer N. Gids-mannen terug; zij hebben in hunne terminologie, in hunne opvattingen en denkbeelden hunne Fransche meesters getrouw gevolgd. Ook bij hen vindt men die zucht tot woordensmeden, dat herkauwen en samenlappen van woorden, waarbij dikwijls de logische samenhang ontbreekt; dat werken op klankeffect; die weinig logische gedachtengang; dat zich bij voorkeur verdiepen in godsdienstige mystieke en sociale kwesties; dat sen-

[p. 443]

sueele en erotische; dien grootheidswaan; die vijandige gezindheid jegens andersdenkenden; die voorgewende of werkelijke minachting van de wetenschap; kortom, al die bijzonderheden, die Nordau en anderen aanvoeren als kenmerken van ontaarding.’

De hier opgenoemde eigenschappen onderscheiden inderdaad in hooge mate den letterkundigen arbeid onzer modernisten, maar het is zeer de vraag, of dit verschijnsel alleen langs physiologischen weg mag verklaard worden met de ontaardingstheorie van Nordau. Dat de groote nevrose onzer fin-de-siècle-dagen niet geheel onschuldig is, als het er op aankomt sommige gemoedsaandoeningen van ons jongst kunstenaarsgeslacht te verklaren, moet worden toegegeven, maar daarmee is niet alles verklaard. Men had, dunkt mij, er op moeten wijzen, dat het modernisme in de kunst bijna een algemeen verschijnsel is, dat in verschillende landen zich onder verschillende namen voordoet. In Engeland is eene eeuw van steeds bloeiend letterkundig leven voorbijgegaan. Scott, Byron, Lord Lytton, Dickens, Kingsley, Thackeray, Macaulay, Carlyle, George Eliot, Tennyson - ik wensch alleen de meest bekende te noemen - heerschten onafgebroken, gevolgd door een heirleger van volgelingen en bewonderaars. Na zulk een langdurigen bloei kwamen de dagen van achteruitgang en stilstand - de letterkundige akker lag braak. Nu was het de tijd voor de epigonen, nu namen de Praerafaëlieten het woord, en stonden dichters op, als Swinburne, Rosetti, O'Shaughnessey en William Morris. Hetzelfde verschijnsel laat zich in Frankrijk waarnemen. Zestig jaren lang schitterden de dichters der romantiek, der realistische en naturalistische scholen (1820-1880). Victor Hugo, Lamartine, de Musset, Beyle, Théophile Gautier, Alexandre Dumas, Eugène Sue, George Sand, Honoré de Balzac, Flaubert, de beide de Goncourts, Zola - om er enkelen te noemen - vormden eene phalanx van schitterende kunstenaars, allengs vervangen door jongere geslachten van epigonen; eerst door de nog altijd bewonderenswaardige Parnassiens, toen door Symbolisten, Decadentisten, Occultisten, Satanisten en Rozekruizers.

Geheel hetzelfde valt in Duitschland, en thans ook - op kleine schaal - in ons vaderland waar te nemen. En dit geschiedt niet voor het eerst. In de geschiedenis der letteren mag het eene vaste wet heeten. Telkens als eene groote periode van letterkundig leven is afgeloopen, komt een overgangstijdvak van epigonen, die zich in alles beijveren van hunne schitterende voorgangers af te wijken. In Italië ontwaakte in het begin der 17^de eeuw, na het glansrijk tijdvak van Dante, Boccaccio, Petrarca, Ariosto, Tasso en Guarini, de bewondering voor de knutselarijen van Marino en de Marinisten. Nadat het groote en verhevene gegeven was, begon de belangstelling in het verwonderlijke, duistere en gezochte. In Spanje is het juist zoo gegaan. Na de groote meesters: Cervantes, Quevedo, Calderon, Aleman, Lope de Vega, werden in het begin der 17^de eeuw de gedichten van Don Luis de Gongora beroemd wegens hunne duisterheid. Men gaf terstond commentaren in het licht over Gongora's hoofdgedichten. De geleerde Pellicer begon, en gedurende eene halve eeuw, volgde de eene commentator den andere op. De raadselen van Gongora werden nu een voorwerp van navolging. Graaf Villamediana, Ambrosio de la Roca, de bekende dichter van La luz del alma, Anastasio Pantaleon en vele anderen, wier namen nauwelijks bekend geworden zijn, vormden in het midden der 17^de eeuw eene groep van Gongoristen, die weldra versterkt werd door prozaschrijvers als Juan Fernandez de Heredia en Antonio Ramirez. De dichters bedienden zich van den sonetvorm. Graaf Villamediana schreef een driehonderd

[p. 444]

met vele mythologische namen en volkomen onverklaarbare woorden. De heeren noemden zich Cultisten (Cultismo), maar zouden beter Occultisten hebben mogen heeten. Sommige der grootere schrijvers, als Quevedo en Calderon gaven in enkele schriften van hun ouderdom aan den valschen smaak van het Cultisme toe. Cervantes alleen, de grootste van allen, bekommert zich over het veldwinnen der epigonen, en klaagt er over in 1613 in een zijner Novelas exemplares (Illustre Fregona), later ook in het tweede deel van zijn Don Quixote (Hoofdstuk 16).

In Engeland doet zich in het midden der 17^de eeuw een geheel overeenkomstig verschijnsel voor. Onder Elisabeth en Jacobus I had men eene gouden eeuw beleefd. Een twintigtal geniale dramatische dichters verschijnen vóór, met en na Shakspere. Sir Philip Sidney schrijft den schitterendsten herderroman der eeuw, Lady Pembroke''s Arcadia, Spenser het schitterendste allegorische epos, The Faerie Queen. En nu komen de epigonen: Carew, Suckling, Herrick, Quarles, Babington, Donne en Cowley. Aanvankelijk is hunne taal verstaanbaar, schoon gezocht. De groote geest van Shakspere's tijdvak is van hen geweken. Zij beproeven het niet langer iets groots of indrukwekkends te zeggen, zij pogen alleen aardig, of moeielijk verstaanbaar te zijn. Herrick en Suckling schrijven nog enkele mooie, elegante verzen. Maar Donne en Quarles en Babington voeren de overdrijving der aardigheden tot het ongerijmde en onredelijke op. Het meest bekend is Donne's The flea, waarin eene vloo het ‘huwelijksbed en de huwelijkstempel’ van twee gelieven genoemd wordt, omdat deze vloo beiden gebeten heeft. De minnaar verklaart, dat, ‘though parents grudge’, hun bloed reeds vereenigd is ‘in these living walls of jet.’

Het is zeer opmerkelijk, dat in onze groote zeventiende eeuw enkele Hollanders behagen schepten in deze gezochte fraaiigheden. Constantin Huygens, die zelf in zijne gedichten dikwijls het voorbeeld van Donne volgde, vertaalde een groot deel van Donne's puntdichten, en wist Hooft, Barlaeus en Van der Burgh te overreden, dat ze mooi waren. Maar Tesschelscha verklaarde ze voor onverstaanbaar, en vond ze daarom leelijk. En Vondel schreef dat aller aardigst gedicht: Op de diepzinnige puntdichten van den Engelschen Poeet John Donne, vertaelt door C. Huigens, waarin hij lachend tot Tesselschade zegt:

‘O lieve Nymfje Tesselschae,
Verstae je 't niet, zoo slae' er nae,

Of laet het u bedieden:

Want dit zijn hooger lieden,
Dan 't Hooge Liedt van Salomon
Dat geen vernuft ooit vatten kon.’

Het bleek dus, dat in Europa bij het begin en in het midden der 17^de eeuw na een bloeiend tijdvak van litteratuur in Italië, Spanje en Engeland eene periode van epigonen is gekomen. Het kenmerk van hunne kunst is gezochtheid en duisterheid. Geheel hetzelfde verschijnsel herhaalt zich aan het slot der 19^de eeuw in Engeland, Frankrijk, Nederland en Duitschland. Plaatst men de dichters der Hellenistische-Alexandrijnsche school tegenover den bloeitijd der Attische poëzie, dan openbaart zich deze wet reeds in de Oudheid. Een ding echter leert de geschiedenis daarenboven, dat ons een hart onder den riem steekt. De epigonen gaan eerlang voorbij, en de Muzen wenden hare stralende aangezichten weer naar nieuwe priesters, die weldra zullen optreden.