Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 3

[p. 432]

Hygiëne en werkeloosheid
door J.W. Deknatel.

Het meest belangrijke vraagstuk van onzen tijd is zonder twijfel het sociale vraagstuk. Hoe ook van alle zijden licht worde ontstoken en hoe menigvuldig de voorstellen en pogingen zijn mogen, het lot van de arbeidersklasse te verbeteren, het blijft nog steeds te voorzien, dat een bevredigende oplossing eerst aan een verre toekomst blijft voorbehouden. Intusschen zal al wat rechtstreeks of zijdelings betrekking heeft op de verbetering van onze arbeiderstoestanden nog vele jaren de eerste plaats in hoofd en hart van het denkend deel der menschheid blijven innemen.

Het grootste bezwaar tegen ingrijpende verbeteringen zal steeds bestaan in de uiteenloopende belangen van partijen. Het zal altijd moeielijk blijken een gemeenschappelijke leuze te vinden, een formule, die ieder onderschrijft, en toch kracht genoeg bezit tot belangrijke maatschappelijke daden te leiden. Zal het niet bijvoorbeeld zeer de vraag zijn of de leuze: ‘sociale rechtvaardigheid’ op den duur zulk een machtige drijfveer zal blijken te zijn?

Er is echter een zaak waarbij ieder, van den hoogstgeplaatste tot den daklooze gelijk belang heeft: de algemeene volksgezondheid. Gelijke gevaren bedreigen in dit opzicht nagenoeg ieder, omdat die gevaren voortvloeien uit de samenleving, waaraan niemand zich ten slotte kan onttrekken. Hoe beter de algemeene volksgezondheid is, hoe meer de maatschappij staat op hygiënischen bodem, hoe meer kans op een langdurig en gezond leven heeft een ieder en dit is ten slotte toch het hoogste levensgenot, waarnaar ieder streeft.

In dit opzicht heeft de hygiëne in de toekomst een belangrijke beteekenis voor de oplossing van het sociale vraagstuk langs vreedzamen weg. Juist het gemeenschappelijke belang van alle rangen en standen, dat bovendien ieder onmiddellijk in het oog valt, maakt dat in naam der hygiëne veel zal kunnen worden tot stand gebracht, wat anders op onwil en onverdraagzaamheid zou afstuiten.

Maar nog in een ander opzicht zal de gezondheidsleer tot een oplossing in dien zin kunnen bijdragen. Zij stelt zich immers tot ideaal de maatschappij te doen bestaan uit gezonde individuen met een gezonde omgeving. Welnu, de spreuk ‘een gezonde ziel in een gezond lichaam,’ is weer genoeg doorgedrongen om evenals in de oudheid een machtspreuk te zijn. Tevredenheid en opgewektheid zijn onafscheidelijk verbonden aan een gezonde constitutie. Daden van geweld, voortspruitende uit haat en ontevredenheid zullen in een gezonde samenleving meer en meer afnemen. Een krachtig geslacht zal de strijd om het bestaan met andere natiën beter kunnen volhouden. In meer dan één opzicht kunnen dus alle partijen zich scharen onder de vaan der gezondheidsleer, waar het geldt bestaande toestanden te verbeteren.

[p. 433]

Het behoort tot de verblijdende teekenen des tijds, dat de statistiek uitwijst, dat de gemiddelde levensduur van den mensch vooruitgaat en dat daarmede gepaard gaat een meerdere individueele lichaamsontwikkeling. Ongetwijfeld is dit resultaat toeteschrijven aan de reusachtige verbeteringen, die op sanitair gebied in onze eeuw hebben plaats gegrepen. Het zou ons te ver voeren zelfs in groote trekken dien vooruitgang te schetsen. De nieuwe richting, die met betrekking tot de opvoeding onzer jeugd meer en meer wordt ingeslagen, belooft ongetwijfeld ook voor het opkomend geslacht vruchtdragend te worden. Nu kindervoeding, schoolbaden, lichaamsoefeningen zich in toenemende populariteit kunnen verheugen, mag men met recht verwachten, dat in dien vooruitgang geen stilstand zal optreden.

Intusschen dreigt de omstandigheid, dat de werkeloosheid in toenemende mate als periodiek verschijnsel optreedt, den hygiënischen vooruitgang hinderlijk in den weg te staan. Het spreekt van zelf, dat daardoor de algemeene welvaart telkens achteruitgaat, en dit is voorzeker de eerste voorwaarde voor het bereiken van ons doel. Niet alleen, dat daardoor de draagkracht der bevolking afneemt en kostbare openbare werken, die den gezondheidstoestand zouden verbeteren, moeten worden uitgesteld, maar de periodiek optredende armoede kan niet anders dan een noodlottigen invloed uitoefenen op de physieke gesteldheid onzer arbeidende bevolking.

Wanneer de inkomsten van het arbeidersgezin verminderen zal allereerst bezuinigd worden op de voeding. Deze vordert toch, hoe lager men daalt, des te grooter deel van het inkomen. Terwijl men berekent, dat in de rijke en gegoede klasse slechts 30-50 pCt. van het inkomen aan voedsel wordt besteed, stijgt dit percentage in arbeiderskringen tot 70 pCt. en hooger. Terwijl toch reeds in normale tijden de voeding der arbeidende klasse te wenschen overlaat, is het niet twijfelachtig of in dagen van werkeloosheid wordt ze ten eenenmale onvoldoende.

Laat ons daartoe nagaan aan welke eischen een behoorlijke voeding moet voldoen.

Het lichaam behoeft voedsel voor den arbeid, die voortdurend ook bij schijnbare rust wordt verricht; voor de productie van warmte noodig om de lichaamstemperatuur te bewaren; voor den opbouw van nieuwe weefselelementen, daar voortdurend oude te gronde gaan. Wanneer we al hetgeen als voedsel gebruikt wordt scheikundig ontleden en onderzoeken welke bestanddeelen daarvan het organisme ten goede komen, dan blijkt, dat we de voedende bestanddeelen kunnen brengen onder drie rubrieken nl. eiwitstoffen, vetten en koolhydraten (meel- en suikerachtige lichamen). De beteekenis dier drie soorten van voedende stoffen is niet dezelfde. Terwijl de vetten en koolhydraten, eenmaal in de circulatie opgenomen snel verbanden en daardoor voor spierarbeid en lichaamswarmte zorg dragen, hebben de eiwitstoffen vooral voor den opbouw van nieuwe weefselelementen een groote beteekenis. De behoefte aan vetten en koolhydraten varieert dan ook naar den arbeid, die verricht wordt en naar het klimaat of jaargetijde; de hoeveelheid eiwit, die het

[p. 434]

lichaam noodig heeft, hangt in hoofdzaak af van de lichaamsgroote en behoudt voor een volwassen persoon onder verschillende omstandigheden een vrij constante waarde. Nauwkeurige en veelomvattende onderzoekingen hebben geleerd, dat een volwassen arbeidend man in ons klimaat per etmaal noodig heeft 110 gram eiwit, 56 gram vet 4 à 500 gram koolhydraten. Voor het volwassen individu is het kenmerk van een goede voeding daarin gelegen, dat het lichaamsgewicht gelijk blijft en men over voldoende krachten beschikt.

De genoemde cijfers zijn niet alleen gebaseerd op theoretische gronden, integendeel nauwgezette en alleszins betrouwbare onderzoekingen uit het practische leven liggen daaraan ten grondslag. Reeds jarenlang wordt dan ook overal waar van overheidswege een bepaalde voeding wordt verstrekt, zooals bij militairen, in gestichten enz. in de eerste plaats gevorderd, dat aan dezen eisch is voldaan.

In het gewone leven is dit natuurlijk gansch anders. Men pleegt niet te eten tot men meent een voldoende hoeveelheid voedingsstoffen te hebben genuttigd, maar totdat men verzadigd is. Kan een behoorlijke som voor de voeding besteed worden, dan kan men verzekerd zijn, dat een voldoende zoo niet meer dan voldoende hoeveelheid voedingsstoffen wordt gebruikt. Met name geldt dit voor de eiwitstoffen. Deze toch vormen het hoofdbestanddeel van vleesch, melk en kaas, in 't algemeen van die spijzen, welke aan het dierenrijk zijn ontleend, en deze ontbreken alleen daar waar met zuinigheid en overleg moet worden geleefd. De vrees is dan altijd gewettigd, dat op minder oordeelkundige wijze het verzadigingsgevoel getracht wordt te bereiken, daar dit niet afhankelijk is van de hoeveelheid voedende stoffen, die men nuttigt, maar van het volume.

In het algemeen zijn de plantaardige, weinig eiwit bevattende en goedkoope voedingsmiddelen die, welke bij de toebereiding het meest opzwellen en een groot volume verkrijgen. Aardappelen, kool, erwten en boonen zijn daarom de geliefkoosde spijzen van den arbeidenden stand. Daarmede wordt het doel, verzadiging, opheffing van het hongergevoel, op de goedkoopste manier bereikt. Vleesch en melk verschijnen niet op tafel, omdat die spijzen te duur zijn en toch niet verzadigen en worden hoogstens als lekkernij een enkelen keer genuttigd.

Mag men uit een hygiënisch oogpunt deze wijze van voeden goedkeuren? Moeielijk is het hierop een beslist antwoord te geven, vooral ook omdat de opinies daaromtrent nog al uiteenloopen. Men doet daarom ook beter de vraag anders te stellen: Mag men uit een hygiënisch oogpunt de gewone arbeidersvoeding beslist onvoldoende noemen?

Dit nu is naar onze meening niet het geval, onder eene voorwaarde, en deze is, dat daarin geen belangrijke schommelingen optreden.

De ervaring toch leert, dat de mensch met de meest uiteenloopende voeding kan leven. Er zijn geheele volksstammen, die als krachtig, gezond en levenslustig bekend staan, en toch weinig of geen dierlijk voedsel gebruiken. Men vindt ze bij de voorstanders van het vegetarianisme uitvoerig beschreven.

[p. 435]

Zoo leven bv. de Bergschotten voornamelijk van havermeel, hoewel ze evenmin als de Russische boeren, de waterdragers van Constantinopel en Smyrna, de bewoners van Bretagne en Noorwegen enz. die allen vleesch, melk, kaas en eieren in zeer geringe hoeveelheden gebruiken, als bijzonder ongezond, zwak of traag bekend staan. Integendeel, men roemt de vlijt en opgewektheid dier meest op zich zelf staande bevolkingen.

Wanneer men verneemt welke enorme afstanden de Japansche koelies met hun tweewielige rijtuigjes in draf afleggen, dikwijls in de brandende tropische hitte en dan hoort hoe deze menschen bijna uitsluitend van rijst leven, dan moet men toegeven, dat ook zonder vleesch en melk een voldoende voeding bereikbaar is.

Aan den anderen kant echter wijst men met overtuiging op den Engelschen arbeider en schrijft diens meerdere lichaamskracht en volharding zonder critiek toe aan het geregeld gebruik van vleesch. Het valt ook niet tegentespreken, dat de levenswijze onzer arbeiders meer overeenkomt met die hunner Engelsche lotgenooten dan met die der geïsoleerde stammen hierboven vermeld. Wij gelooven dan ook niet mistetasten door aantenemen, dat ook hier de gulden middenweg de meest verkieslijke is.

De gewoonte is bij de voeding zonder twijfel de meest beslissende factor. Iemand, die van zijn jeugd af aan gewend is weinig vleesch en melk te gebruiken zal door een overmaat van brood en andere eiwitrijke spijzen van plantaardige afkomst toch zich flink kunnen ontwikkelen en over belangrijke krachten kunnen beschikken. Dit is wel met het overgroote gedeelte onzer landbouwende bevolking het geval.

Maar men mag niet uit het oog verliezen, dat hun leefwijze uiterst regelmatig en gezond is. Fabriekarbeiders en in 't algemeen de arbeiders in de steden staan aan veel meer schadelijkheden bloot. En bovendien is hun verdienste en dientengevolge hun voeding aan veel meer wisselingen onderhevig.

Dit is nu wezenlijk een gevaar voor de toekomst. We zagen in het voorafgaande, hoe onze behoefte aan vetten en koolhydraten afhangt van den verrichten arbeid, terwijl onze behoefte aan eiwit ook bij rust dezelfde blijft. Terwijl toch al door de arbeidende klasse een minimum eiwit gebruikt wordt, is het niet twijfelachtig of in dagen van werkeloosheid daalt dit tot beneden het noodige. Het geld ontbreekt dan om zelfs de eitwitrijkere erwten en boonen in voldoende hoeveelheid te gebruiken, met aardappelen, kool enz. wordt het hongergevoel tot zwijgen gebracht.

Wat is het noodzakelijk gevolg van deze omstandigheden? In de eerste plaats lichaamszwakte met al de gevolgen van dien. De mindere toevoer van eiwitstoffen heeft ten gevolge, dat het lichaam armer wordt aan levend weefsel, totdat een nieuwe evenwichtstoestand is bereikt, overeenkomstig de dagelijks gebruikte hoeveelheid eiwitstoffen.

Eene evenwichtstoestand, die echter een belangrijk minder weerstandsvermogen tegen alle mogelijke schadelijke invloeden medebrengt. We noemen alleen de besmettelijke ziekten. Het is bekend hoe deze in tijden van ge-

[p. 436]

brek en ellende, zooals oorlog en hongersnood, steeds een epidemisch en gevaarlijk karakter aannemen. In niet mindere mate zijn verzwakte individuen vatbaar voor het heirleger van zenuwziekten en krankzinnigheid, dat onzen tijd kenmerkt, vooral wanneer, zooals in ons geval, slechte voeding zich paart aan sombere gemoedsstemming en het onvermijdelijk misbruik van sterken drank. Niet alleen het tegenwoordig maar ook een volgend geslacht ondervindt daarvan den invloed. Een sprekend voorbeeld vinden we daarvan in, ‘de kinderen van het beleg’ die te Parijs een heele generatie van achterlijke en gebrekkige individuen vormen.

Maar alles komt weer terecht, zoo meent men, als de periode van werkeloosheid weer tot het verleden behoort. Met het hervatten der bezigheden komt weer geld in huis en daarmede betere voeding. Binnen korten tijd is de vroegere gezondheidstoestand weer bereikt.

Zonder twijfel kan de mensch veel verdragen en een volkomen gezondheid wordt vaak na zware ziekten weer bereikt. Maar niet zelden houdt men daaruit iets over, een meerdere vatbaarheid, een geringer weerstandsvermogen, spoedige vermoeidheid. Niet ieder behoort tot de krachtigen, er zijn middelmatige en zwakke personen, te wier opzichte men niet meer kan volstaan met te zeggen, dat de ijzeren natuurwet meebrengt, dat de zwakken in den strijd om het bestaan steeds het onderspit delven. Integendeel, we moeten trachten zooveel mogelijk iedereen een gezond en menschwaardig bestaan te laten genieten. Maar bovendien is het te vreezen, dat zelfs onder de krachtige arbeiders velen, door de bijna met zekerheid jaarlijks terugkeerende werkeloosheid, blijvend nadeel in hun gezondheidstoestand zullen ondervinden.

In den aanvang hebben we betoogd, dat niet alleen de werkelooze maar ieder, tot zelfs de hoogstgeplaatste, uit een sanitair oogpunt onder deze omstandigheden moet lijden. Wel niet in dezelfde mate, maar toch staat o.a. een merkbare toename van besmettelijke ziekten, waaronder we ook de tering rangschikken, te vreezen. Het is in zeker opzicht goed, dat niet alleen medelijden en rechtvaardigheidsgevoel maar ook welbegrepen eigenbelang de gegoede klasse er toe moet nopen alles in het werk te stellen om werkeloosheid te voorkomen en waar ze optreedt de gevolgen ervan zooveel mogelijk te verzachten.

We zagen, dat in de eerste plaats aan de voeding moet worden gedacht en hoe het niet voldoende mag geacht worden het hongergevoel tot zwijgen te brengen, maar dat juist in dagen van gedwongen rust, wel de goedkoopere meelspijzen, maar niet het duurdere eiwitrijke voedsel mag verminderd worden. Het is een zaak van practische liefdadigheid en armverzorging, nategaan hoe dit principe verwezenlijkt kan worden en het ligt niet in onze bedoeling dit uiterst moeielijke vraagstuk ook maar vluchtig te bespreken. Het komt ons echter voor, dat waar hulp wordt verleend en men inderdaad doeltreffende hulp wenscht te verleenen, aan de hygiëne de taak toekomt den weg te wijzen, die het best tot dat doel leidt.