Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 3

[p. 337]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.
IX.

Nummer elf. Oorspronkelijke roman door Maurits. Amsterdam. Loman en Funke. (Zonder jaartal, 1893).

Mijn eerste raad aan Maurits zou zijn: Stel nooit weer op uw werk: Oorspronkelijke roman, want geen schepsel, die u leest, twijfelt er aan, of gij oorspronkelijk werk levert. Uw roman: Nummer Elf, Maurits! is niet te elfder ure gekomen. Gij hebt reeds een goeden naam in de Nederlandsche letterwereld veroverd, uw Nummer Elf bevestigt den hoogen dunk, dien men van uw merkwaardig schrijverstalent koestert. Het eenige, wat ik u onder het oog moet brengen, is, dat ge uwe helden zonderlinge namen geeft. Ge brengt ons bij de familie Bruce, en mij in verwarring, omdat ik al eene familie Bruce bij Busken Huet (De Bruce's, Een roman uit de Nederlandsche samenleving van de jaren 1848-1870; eene onvoltooide vertelling. Fragmenten en eene Inleiding, verschenen in het Algemeen Dagblad van Nederlandsch Indië en in het tijdschrift Nederland) heb aangetroffen. De man van uwe heldin, Lena Bruce, heet Vermey, en haar neef Voirey - zoodat de gelijkheid van klank hinderlijk wordt. En dan heb ik nog een appeltje te schillen over uwe taal. Vooreerst hoop ik, dat ge niet zult toegeven aan de liefhebberij om slangwoorden te gebruiken. Het is pijnlijk van ‘snappen’ (bl. 9, 26, 162) te hooren, waar men met ‘begrijpen’ of ‘vatten’ volstaan kon. De uitdrukking: ‘Maak je niet druk!’ kan er maar even door. In het heele boek hebt ge maar één modernisme gebruikt door te spreken ‘van het gezond zijn’ (84) voor ‘de gezondheid.’ Taalfouten merk ik op in: ‘hij lag het boek op zij’ (legde) 108; in ‘Lena keek voor haar (zich) heen’ 174; een ‘man in bonus’ (bonis), 205. Germanismen zijn ‘afreizen’ (heengaan) 148; en ‘aangepompt’ (om geld terleen gevraagd) 128. In één volzin is iets weggevallen: ‘Het was licht in de voorgaanderij bij Bruce, bepaald dien avond haar beau soir,’ 41. Hier is natuurlijk uitgevallen: Lena had dien avond - enz.

Nauwelijks zijn ‘Ups’ en ‘Downs’ in het Indische Leven’ verschenen, of we worden verrast door ‘Nummer Elf.’ Het onderwerp van dezen roman, die hier en daar op nieuw aan Thackeray herinnert, is doodeenvoudig, maar ontzettend ernstig. Eene jonge getrouwde Hollandsche dame wordt door toedoen eener nonna, vroeger huishoudster van haar man, uit wraakzucht en eigenbelang vergiftigd. Men heeft beweert, dat zoo iets tot de uitzonderingen behoort in het Indo-Europeesche leven op Java - maar toch staat het vast, dat menig Hollandsch gezin van dergelijke feiten met diepe verslagenheid weet te vertellen. Men heeft volgehouden, dat het verkeerd gezien is een schel licht te doen vallen op dergelijke wandaden, die hooge uitzonderingen zijn, en in Nederland een geheel averechtsch denkbeeld van de Indische samenleving doen ontstaan.

De wandaden van het distrikts-hoofd in het Lebaksche bedreven, en beschreven door Multatuli, zijn ook uitzondering, maar niemand heeft den auteur ooit het recht betwist op deze uitzondering eene theorie te bouwen, eenvoudig uit te drukken met het woord: ‘De Javaan wordt mishandeld.’ Maurits had als novellist het recht eene Indo-europeesche wandaad te kiezen tot stof voor een verhaal. Juist de wijze, waarop hij deze stof omwerkte, zou de schitterende rechtvaardiging zijner keuze zijn.

Hij koos twee vrouwen als heldinnen voor zijn verhaal - Lena Bruce en Ypsilanti Nesnaj (Jansen) - beide even goed geslaagd. In al de details zijner epische

[p. 338]

schildering trilt leven, hartstochtelijk, somber, of vroolijk leven. Er is geen twijfel aan de mogelijkheid dezer beide vrouwen - ze zijn uit de werkelijkheid weggegrepen, en door de dichterlijke fantasie van den auteur zoo aangevuld, dat Lena in alle opzichten het beeld der nobelste Hollandsche deugd, en Yps de type der meest cynische inlandsche ondeugd wordt. Intusschen is geen enkele trek uit de fantasie alleen ontleend, alles berust op strenge studie der natuur.

Lena Bruce vertoont zich het eerst aan het ziekbed harer moeder. De oude mevrouw lijdt aan asthma, en moet des nachts geholpen worden aan hare kussens en aan hare medicijnen. Lena, de magere Lena, met een schat van mooi blond hair, is iederen nacht gereed bij het minste geluid de zieke bij te staan, Eene gewone, gezonde nachtrust kent ze niet meer. En dan wordt ze heel vroeg tot hare dagtaak geroepen door haar vader - een lastig doodeter, die mooi weer speelt van het geld zijner vrouw. Ook deze type is goed getroffen - maar behoort gelukkig eveneens tot de uitzonderingen. Lena volbrengt hare plichten met groote kloekheid, klaagt nooit, en wordt door niemand beklaagd. De oude Bruce, de dagdief, maakt op de societeit met een jongen vriend, Vermey, afspraak, dat deze om de hand van Lena zal vragen - daar Lena geen onaardig fortuintje zal meebrengen. Uitstekend is daarom de fiere houding van het jonge meisje, die bij den eersten aanzoek van Vermey hem krachtig afwijst. Later, als de omstandigheden veranderd zijn, neemt ze hem aan, en wordt het slachtoffer der teleurgestelde hebzucht en inhaligheid van Vermey's voormalige huishoudster, Yps.

Ook deze is uitmuntend voorgesteld. Ypsilanti Nesnaj (Jansen) was eene nonna, door haar vader, een Europeesch militair, zoo zonderling genoemd. De voorstelling van hare persoon is uitnemend gelukt. Ze zit meestal, ‘zoo als ze den halven dag deed, haar mooi gezichtje te bekijken in den fraaien toiletspiegel, haar krulletjes te arrangeeren op haar voorhoofd, het rood harer lippen te verhoogen met kendjoe, het zwart harer oogen effectvoller te maken door het met sarma te onderstreepen; haar gelaatskleur licht en fluweelig te doen schijnen door eene handige compositie van bedaq en den boog harer wenkbrauwen te verfraaien met wat gebrande kemirie met welriekende olie.’ Zoodra Vermey in de binnen-gaanderij komt, staat ze op, en nadert. ‘Heupwiegend en draaiend met haar mooie buste, kwam ze naar hem toe, het hoofd, waaraan zooveel zorg en inlandsche toiletartikelen waren besteed, terzijde, met zacht tikken harer vergulde hakjes op de mat en het geschuifel harer mooie solosche sarong; de korte, sluitende kabaja één borduursel, 'n helder roode bloedkoralen ketting om den hals en flonkerende diamanten in de ooren.’

Juist dit gevaarlijk wezen is de oorzaak van Lena Bruce's dood. Vermey had de gewetenlooze onvoorzichtigheid, om in de laatste maanden van Lena's zwangerschap, op nieuw een bezoek te brengen aan Yps - en zoo kwam deze tot het plan hem wederom geheel te veroveren - niet om hem zelven, maar om zijn geld. In de teekening van Lena's dood, en begrafenis zijn voortreffelijke kleine trekken, die het observatievermogen van Maurits alle eer aandoen. Zoo bijvoorbeeld, het oogenblik, als Vermey bij de grafkuil zijner vrouw ‘werktuigelijk van het presenteerblad, dat een bediende hem aanbood, een hand vol mooie frissche rozen (neemt), die hij bevend liet vallen op de kist, waar haar heldere kleur dadelijk verdofte door de reflectie der vochtig glimmende, roodbruine aardwanden.’ Alleen een kunstenaar van beproefden smaak, heeft oog voor zulke kleine kleurverschuivingen.

[p. 339]

Geef acht. Schetsen uit het Ind. soldatenleven d. A. Prell. Amst., Van Holkema en Warendorff, 1893.

Wederom een boek over Indië - ditmaal over de Indische soldaten. Majoor Van Rees heeft zich indertijd een goeden naam verworven door zijne schetsen uit het Indische militaire leven, maar meer van de officieren dan van de soldaten verteld. Er zijn maar weinige afzonderlijke studiën gemaakt over het soldatenleven, zoo in Indië als in Nederland. Ongeveer veertig jaren geleden verscheen een boek van iemand, die zich J. Dekker noemde, onder den titel: Vijf jaren te paard. De auteur beschreef de cavalerie-kazerne en het leven van den cavalerist met humor en takt. Het is zeer te betreuren, dat van dezen auteur naderhand nooit iets meer is vernomen. Eene novellistische voorstelling van het leven in de artillerie-kazerne gaf de luitenant W. Vosmaer, en laat ons steeds ongeduldiger uitzien naar een vervolg op dit eerste zeer goed geslaagde boek. Marine-schetsen komen meer voor dan mededeelingen uit het soldatenleven, hoewel het mij wil toeschijnen, dat die van Arnold Werumeus Buning nog door niemand overtroffen zijn.

De Schetsen uit het Indische Soldatenleven van A. Prell zijn in geen enkel opzicht beneden de genoemde geschriften te stellen. Ze zijn verwonderlijk goed geschreven, zoodat het bijna onmogelijk is den auteur op zijne verzekering te gelooven, dat hij een Duitscher is. In het heele boekje is geen enkel Germanisme, alles is even zuiver Nederlandsch. Waar men het boek opslaat, overal is een schrijver aan het woord. Lees b.v. deze beschrijving van het personeel der manschappen te Harderwijk: ‘Er waren gewezen Duitsche corps-studenten onder, gemakkelijk te herkennen aan hun getatoeëerde gezichten, voormalige officieren, die zich door stem en loop onderscheidden; ex-leden van het Fransche vreemdenlegioen met hun magere door de zon verbrande gezichten stonden naast van gezondheid blozende polderjongens; alle volkslagen, van de bovenste tienduizend tot de onderste arme massa hadden hare vertegenwoordigers in het Indische leger. Een alleraardigste kennismaking had ik op zekeren dag, toen mij bij het plaatscorvee de taak werd opgedragen, om met nog een paar manschappen, het gras tusschen de straatsteenen vóór de kazerne uit te wieden. Het waren bijna allen Duitschers, en ik dacht eerst, dat de menschen gekscheerden, toen zij elkander met Graaf V, Baron von A en andere welbekende adelijke namen aanspraken. Tot mijne verbazing bemerkte ik, dat het werkelijk echte, adellijke jongelui waren. Die blonde kroeskop met zijn kranig kneveltje had nog geen vier weken geleden als een chique garde-luitenant “unter den Linden” geflaneerd. Volgens het vertellen van de faam, moet een zeker generaal het hem zeer kwalijk hebben genomen, dat hij, juist op het oogenblik, dat zijne Excellentie zijn jeugdige en bevallige echtgenoote goeden nacht wilde gaan zeggen, uit het venster van het boudoir dier schoone sprong.’

Reeds hier komt het uit, dat deze auteur volkomen op de hoogte is van den Nederlandsche stijl, en zelfs de kunst verstaat eene kleine dosis vernuft door zijne mededeelingen heen te vlechten. Overal is daarom de toon van dit boekje onderhoudend. De aankomst van het detachement kolonialen te Batavia is voortreffelijk geslaagd - vooral de ontdekking door den schrijver gedaan van het eerste exemplaar generis féminini in een hoek van het spoorwegstation:

‘De dame zat in een donkeren hoek, zoodat ik haar eerst voor een stuk bagage hield, tot zij plotseling begon te lachen en daarmede mijne opmerkzaamheid gaande maakte. Bij nauw-

[p. 340]

keuriger toezien ontdekte ik een paar geelbruine beenen, die gedeeltelijk met een stuk gekleurde stof bedekt waren. uit het gelaat kon ik vijf minuten lang niet wijs worden. Waar andere menschen den mond hadden, was hier een uitwas van de grootte van een vuist. Het raadsel werd opgelost, toen de dame den uitwas wegnam en een roode vloeistof in een boogvormigen straal naar mij uitspuwde.’

Niet altijd is de heer A. Preel geneigd tot schertsen, hij heeft ook zijne ernstige, zijne dichterlijke oogenblikken. Zoo is hij zeer gelukkig, als hij zijn eerste korporaalswacht vertelt.

‘Een uurtje later betrok ik met mijn drie man de wacht, nam vol welgevallen het beheer over de ledige arrest-lokalen van mijn voorganger over en vlijde mij, na gedanen arbeid, behaaglijk in een matten stoel neder. Het was een heerlijke, zonnige dag. Den nacht te voren had het geregend, en nu slurpten zonnestralen en planten het kostelijke nat gretig op. De lucht was helder, zoodat men in de verte de blauwe omtrekken van het gebergte onderscheiden kon. De Tjilewong verhaalde zachtkens in vriendelijk gebabbel van die reuzen daarginds, waartoe ik mij machtig aangetrokken gevoelde door de herinnering aan mijn bergachtig vaderland. Zoet geurden de twijgen van den tjampakka boven mijn hoofd en wanneer een zoel windje van het naburig zeestrand door het gebladerte streek, viel er een bloemenregen neder en omhulde mij als met een mantel van het teêrste dons.’

Duidelijk komt hier de dichterlijk gestemde auteur voor den dag, die ondanks al het proza van de koloniale kazerne, op de korporaalswacht toch het plekje wist te vinden, waar de poëzie zich verscholen had. Ik zou op dit voortreffelijk werk maar eene aanmerking kunnen maken - het teekeningetje op den omslag is heel aardig, maar de jonge dame, die eene Maleische baboe verbeelden moet, ziet er uit als eene Mulattin uit Paramaribo.

Bloemlezing uit de Liederen van Jan Jansz Starter. Bijeengebracht en van inleidende levensschets en aanteekeningen voorzien door Dr. C.H.Ph. Meijer. (Klass. Lett. Pantheon) Zutphen, W.J. Tieme & Cie (zonder jaartal, 1893).

Al wat voor Starter's roem kan gedaan worden, zal zeker steun vinden bij de vrienden onzer zeventiende-eeuwsche letteren. Starter overtreft velen der in hun tijd uitbundig vereerden - hij hoeft als dichter voor Cats niet uit den weg te gaan, hij overtreft Westerbaen, hij laat Camphuyzen en Stalpaert van der Wiele ver achter zich. Dr. Meijer heeft zich met veel nauwgezetheid van zijne taak gekweten. De Levensschets van Starter is uit de beste bronnen geput. Soms geeft deze schrijver een wenk, die waarde heeft. Hij heeft opgemerkt, dat de jonge Engelschman te Amsterdam zijne kennis van het boekverkoopers- en uitgeversvak kan hebben opgedaan bij een ouderling der Brownisten, N. Brewster, dat hij van Zacharias Heinsz de graveerkunst kan geleerd hebben.

De gedichten van Starter zijn met smaak gekozen - zelfs uit de Klucht van Melis Thjssen is er een fragmentje gegeven. Maar ik mis - en dat is een gewichtige zaak - ik mis het meesterstuk van Starter: Menniste-Vrijage. Misschien komen hier bezwaren van kieschheid. Het stukje is te dartel, om in het Letterkundig Pantheon den volke te worden medegedeeld! Maar plat is het niet, en geestig in hooge mate. Busken Huet liep er hoog mee - en niemand heeft het tot nog toe wegens onzedelijkheid in minachting gebracht. Starter is nu eenmaal een erotisch poëet, en zij, die bloemlezingen uit zijne gedichten maken, mogen bedenken, dat men zonder de Menniste-Vrijage maar een zeer gebrekkig denkbeeld van Starter's talent geeft.