Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 3

[p. 549]

Uit de studeercel der redactie.

3 April 1893.

Victor Hugo schreef in 1871 in zijn Année terrible met kalme berusting:

‘Aux petits incidents il faut s'habituer....
Hier on est venu chez moi pour me tuer....’

Zoo tragisch is het mij niet gegaan, maar toch trof mij gisteren eene tijding, het overlijden aankondigend van een letterkundig kameraad, dien ik in vroegere jaren zeer intiem gekend heb. Ik kreeg een dik pakket van de weduwe met verzoek dit als het letterkundig testament van haar overleden man te beschouwen. Dr. A.v.S. is maar vijftig jaren oud geworden. Zijne al te drukkende arbeid ondermijnde zijn gestel, en sloopte veel te vroeg zijne levenskracht. Hij was een letterkundige, die zich eenigen naam maakte als schrijver van aesthetisch-critische artikelen voor dagbladen en tijdschriften. Iedere week voltooide hij eenige litteraire bespiegelingen voor een groot dagblad, iedere maand schreef hij minstens twee of drie grootere studiën voor onze tijdschriften. Daar hij niet in uitgebreiden kring is bekend geworden, eerbiedig ik den wensch zijner bloedverwanten, om zijn naam alleen met zijne initialen: Dr. A.v.S. aan geven, en, daar hij een groot vriend van mij geweest is, voel ik mij verplicht aan zijne nagedachtenis eer te bewijzen. Ik mag van hem getuigen, dat hij heel zijn leven lang doordrongen was van de waarheid: dat pour savoir une chose il faut l'avoir apprise. Zijn oordeel kwam uit zijn goed georganiseerd logisch denken voort; hij gaf rekenschap van zijne meening, en nimmer toe aan droomerige mijmeringen zonder doel of inhoud. Terwijl in onzen tijd sommigen al beweerd hebben, dat elk oordeel over kunst louter gevoelszaak moet zijn, terwijl aldus in de toekomst de tijd kan aanbreken, waarin het gebruikelijk zal worden oordeel te vellen over kunst zonder verstand en zonder oordeel, wordt de dood van mijn vriend Dr. A.v.S. nog des te belangrijker verlies. Met hem verdwijnt alweer een man, die altijd zoo stevig mogelijk aan kennis, verstand en oordeel hechtte, zoodra hij over de verschijnselen van het kunstleven sprak.

Met groote deelneming heb ik het letterkundig testament van Dr. A.v.S. gelezen. Het bevat eene menigte zeer vrijmoedige oordeelvellingen over Nederlandsche en vreemde schrijvers. In het algemeen schijnt dit geschrift mij het meest te zweemen naar een boek van Maxime du Camp: Souvenirs littéraires. Men kan er hier en daar eene bladzijde uit los maken, en er een vluchtig geschetst portret in vinden, dat, naar het mij voorkomt, een aardig souvenir van vroegere en latere dagen aanbiedt. Ten einde de schim van mijn kameraad, Dr. A.v.S., niet met oogen vol verwijt voor mij te zien verschijnen, zal ik sommige bladzijden uit zijne letterkundige gedenkschriften te dezer plaatse meedeelen - zonder iets te wijzigen. Het verhaal loopt van 1850 tot 1884. Dr. A.v.S. miste lust en moed zijne Mémoires na dit tijdvak voort te zetten. De laatste tien jaren waren hem te donker en te troosteloos, zijne geestkracht was ondermijnd, daar men hem verbijsterde met allerlei zonderlinge stellingen en opgewarmde denkbeelden uit vervlogen tijden - ‘alles crambe recocta’ - zooals hij mij nog onlangs schreef. Zie hier eene zijner vroegste herinneringen:

[p. 550]

Letterkundige Gedenkschriften van Dr. A.v.S. ‘1850. Februari. Ik ben te Groningen opgevoed. Mijn vader was ingenieur van den Waterstaat, en woonde in 't Kijk-in-'t-Jatstraat - of zooals onze gebochelde keukenmeid zei: ‘in de Kiekentjesstroate’. Wij woonden in een vrij somber huis; ik had een klein donker kamertje, dat op de nauwe straat uitzag, waar ik mijne Latijnsche themaas maakte. Ik hield niet van Latijnsche themaas, maar las liever in Walter Scott. Zoo verslond ik ongeveer veertig deelen van den beminnelijken Schotschen romancier, destijds te Groningen in goede Nederlandsche vertalingen uitkomend. Mijn vader berispte mij menigmaal over deze lectuur - maar ik wist de vervelende uren in mijn naargeestig hokje niet beter te besteden dan aan Scott.

Voorts was ik een hartstochtelijk teekenaar, en copiëerde ik de meeste gravures uit de tijdschriften van mijn vaders leesgezelschap, daar mijn teekenmeester mij groote foliovellen met zwart krijt deed bemorsen, zonder mij een stap verder te brengen. Mijne leer- en teekenwoede brachten mij voor het eerst tot de kennismaking met twee letterkundige mannen van naam. Ik mag niet vergeten daar dankbaar melding van te maken.

Door het lezen van Scott, daarenboven van Dickens, Eugène Sue, Rellstab, Miss Anna Radcliffe en Frederika Bremer, was ik zeer letterkundig gestemd geworden. Ik poogde zelfs in mijne vertalingen van Homerus en Horatius een romantischen stijl te gebruiken, waarover ik scherp gegispt werd door den rector. Dit gebeurde mij trouwens meermalen bij de andere onderwijzers. Daar ik zeer weinig aanleg had voor taalleer, inzonderheid voor de Nederlandsche taal, gaf ik gedurig aanstoot aan den leeraar in de moedertaal. Het ergste was, dat mijne medeleerlingen mij soms afvielen, en om de aardigheden van genoemden leeraar lachten.

Mijne diepste vernedering gedurende de ‘Hollandsche’ les, een paar jaren vroeger, zal ik nooit vergeten. We moesten eene les opzeggen over de Voegwoorden, en daarbij de toepassing maken van het gebruik der voegwoorden in den volzin. De ‘Hollandsche’ meneer, die met zijne scherpe zwarte oogen, en zijne hooge zwarte kuif mij weinig vertrouwen inboezemde, zeide dien gedenkwaardigen morgen op bevelenden toon tot mij:

- ‘V. S! Geef mij een voorbeeld van het gebruik van het voegwoord: en!’

Ik aarzelde niet vliegensvlug uit te roepen:

- ‘Reginald Front-de-Boeuf en Brian de Bois-Guilbert!’

De Hollandsche meneer zag me aan met eene uitdrukking van grenzelooze minachting, en beweerde:

- ‘Jan en Piet is ook goed!’

Al de scholieren barstten in een vroolijk gelach uit. En ik bleef zitten met het schaamrood op mijne romantische kaken.

Laat me liever vertellen, hoe ik voor de eerste maal met twee letterkundige mannen kennis maakte. Mijne lectuur had bij mij den lust gewekt naar de pen te grijpen. Eerst maakte ik lange verzen over de politiek van den dag; zong ik een lofzang op Kossuth of op de Lamartine, maar daar durfde ik niet mee voor den

[p. 551]

dag komen. De eenige, die ze las, was mijne geduldige, onvergetelijke moeder, die ze met hare gadelooze liefde aannam, bewaarde, en mij moed insprak, wanneer ik weer eens braaf was uitgelachen door mijne leeraren of mijne makkers.

Van de verzen kwam ik tot het proza. Ik beproefde eerst een grooten roman te schrijven, die in Engeland, Frankrijk en Groningen te gelijk zou spelen. Ik had geen gebrek aan stof. De personen, de gebeurtenissen, alles stond mij levendig voor den geest. Ik ging zoover, om gedurende de les in de wiskunde of de algebra maar altijd door in mijn cahier te pennen, onder den schijn van de kostbare lessen mijns lankwijligen onderwijzers ijverig op te teekenen. Ten slotte werd mijn roman te groot. Ik had te veel personen op het tooneel gebracht - en besloot dit reusachtig werk eene poos te laten rusten. Terstond ondernam ik eene beknopte schets, en deze vertelling zou den titel dragen van: Tafereelen uit het leven in de groote wereld. In zeer korten tijd had ik weer ettelijke cahiers gevuld, en ditmaal liet ik mijn werk niet alleen aan mijne moeder, maar ook aan eene jonge vriendin, de kleindochter van een Groningschen professor, lezen. Ik was zestien jaar oud, en voelde mij zonderling bewogen, als ik in de donkerbruine fluweelen oogen van deze jonge vriendin mocht turen. Geduldig wachtte ik op haar oordeel. Op zekeren middag gaf zij mij het handschrift terug, met de betuiging:

- ‘Ik geloof, dat het heel mooi is - maar, Alex! hoe kun-jij weten, wat in de groote wereld gebeurt.... je gaat immers met die menschen niet om?’

Ik stond verpletterd, ik kon niets antwoorden. Gedurende vele weken was ik ontroostbaar. Mijne innig lieve moeder poogde mij op te beuren - en ried mij aan liever eens een historisch verhaal in den trant van Walter Scott te schrijven. Dit was een lichtstraal. Ik hield veel van geschiedenis - de leeraar in de historie prees mij voor mijne vlijt. Oogenblikkelijk had ik een onderwerp. De Zweedsche Koning Gustaf III, op een gemaskerd bal door den dweper Ankarström doodelijk gewond - dit zou mijne stof zijn. In zeer korten tijd had ik mijn opstel klaar. Mijne moeder vond het zoo voortreffelijk, dat wij beiden een groot besluit namen. Ik zou mijn verhaal netjes overschrijven, en het verzenden aan den redacteur van een Groningsch tijdschrift.

Dat tijdschrift was de Huisvriend en de redacteur J.J.A. Goeverneur. Het was mijne allereerste poging om mijn werk door den druk aan de wereld bekend te maken. Ik verkeerde dus in eene geweldige spanning, en was geheel ontroerd, toen er een brief voor mij kwam, waarin de beroemde dichter Goeverneur mij verzocht hem een bezoek te brengen. Dat was geene kleine zaak. Met een popelend hart wandelde ik naar de Oosterstraat, waar Jan de Rijmer kamers bewoonde. Eene dikke juffrouw diende mij aan - en ontsloot mij het heiligdom, waarin de redacteur van de(n) Huisvriend zijne penaten had gevestigd. Met eene huivering van eerbied trad ik binnen.

De kamer was heel gewoon - en de redacteur van de(n) Huisvriend niet veel meer. Hij zat in een leunstoel, droeg eene versleten kamerjas, en zag mij met grooten ernst aan. Toen begon hij plechtig met mij te spreken. Dat verhaaltje over Gustaf III - nu ja, het was niet kwaad! - maar in het

[p. 552]

Duitsch was dat gevalletje al zoo vaak verteld - hij ried het mij af, het in de(n) Huisvriend te plaatsen. Het speet hem wel, vooral, omdat hij mijn vader zoo goed kende, maar het was beter, dat ik eerst nog wat meer studeerde. Ik gaf geen kik, en wachtte het vonnis af. Toen Jan de Rijmer had uitgesproken, wilde ik met mijn geweigerd handschrift oogenblikkelijk weer opstappen, maar dat gelukte mij niet. Ik moest nog wat blijven, een glas madera drinken - en eindelijk zei Goeverneur:

- ‘Het spijt me, V.S.! dat ik je stukje niet plaatsen kan, want ik heb zooveel vriendschap bij je familie genoten. Ik wou, dat ik je een pleizier kon doen.... wil je van avond met me naar de komedie?’

Geen lieflijker melodie kon me in de ooren klinken! Naar de komedie! O, ik wist het al. De bekende tooneelkunstenaars, onder directie van de heeren de Koningh en Ellenberger, zouden dien avond spelen: De familie Beaufort of nacht en morgen in het menschelijk leven, naar den roman van Sir Edward Lytton Bulwer bewerkt door Charlotte Birch-Pfeiffer. Naar de komedie gingen we nooit, want mijn vader vond dit te duur. Men begrijpt hoe gretig ik het voorstel van Goeverneur aannam. Wij spraken af, dat ik hem des avonds tijdig zou afhalen - en ik beloofde, dat ik het niet vergeten zou. Zonder te glimlachen kon ik dit niet zeggen - naar de komedie te gaan was het grootste geluk van mijn leven.

Er was sneeuw gevallen, het vroor, en de straten waren verraderlijk glad. Jan de Rijmer nam mijn arm, toen we des avonds naar den schouwburg gleden, en telkens dreigden te vallen. Het kwam mij voor, dat mijn compagnon al heel onvast ter been was. Toen we in de Boteringestraat bij het huis van een Groningsch uitgever waren gekomen, verzocht Goeverneur mij hem even te wachten, daar hij eene boodschap aan gezegden uitgever had. Het duurde vrij lang, en ik maakte mij angstig, dat de komedie al begonnen was. Eindelijk kwamen we aan 't eind van de ‘Kiekentjesstroate’ in het gebouw van den schouwburg - en hoorden we, dat de vertooning nog niet was begonnen. Jan de Rijmer bracht mij naar de koffiekamer, nam een stoel, zette zich bij de plompe kachel, en bestelde een glas warmen pons. Hij bood er mij ook een aan, waarvoor ik bedankte, zeggende, dat ik maar in de zaal zou gaan. Innig verheugd begroette ik de met gouden letters op een azuren grond geschilderde spreuk Utili dulce. Dadelijk ging het gordijn omhoog, en volgde ik met kloppend hart de verschrikkelijke lotgevallen van Philip Beaufort. Na ieder bedrijf vond ik Jan den Rijmer bij de kachel, steeds met een glas pons. In de groote pauze kreeg ik ook een glas. Mijn vriend beweerde, dat hij niet veel om het stuk gaf, en liever bij de kachel bleef zitten. Toen de vertooning was afgeloopen, vond ik Goeverneur nog steeds op zijn zetel. Hij fluisterde mij met een geheimzinnige stem toe, dat ik maar alleen naar huis moest gaan. Hij had een rijtuig besteld, en moest nog wat wachten.

Dit was mijne eerste kennismaking met een letterkundige van naam.