Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 2

[p. 437]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsche Proza.

X.

De Zwijndrechtsche Nieuwlichters (1816-1832) volgens de Gedenkschriften van Maria Leer door D.N. Anagrapheus, met een inleidend woord van J.H. Maronier. Amsterdam, Uitgevers-Maats. Elsevier, 1892.

Een eenvoudig boek op het oog - een allermerkwaardigst geschrift in werkelijkheid.

De geschiedenis der Zwijndrechtsche Nieuwlichters (1816-1832), de historie eener sekte van geestdrijvers, behoort in de eerste plaats tot de kerkelijke en in de tweede plaats tot de sociale geschiedenis van ons volk in de eerste helft dezer eeuw. Vrij uitvoerige berichten omtrent de stichters en drijvers dezer sekte zijn in ons bereik. De namen van Stoffel Muller, Maria Leer, Schout Valk en Arie Goud zijn op nieuw genoemd geworden. Men weet, dat deze lieden eene afzonderlijke maatschappij wilden stichten naar het model der eerste Christen-gemeenten, volgens de voorstelling der Handelingen; dat zij een Christelijk communisme in praktijk brachten; dat zij van de burgerlijke maatschappij niets wilden weten, geene huwelijken sloten bij den ambtenaar van den burgerlijken stand, hunne kinderen bij geboorte niet lieten inschrijven in de registers van dienzelfden stand, gemeenschappelijke maaltijden hielden, en al te zamen in het ruim van een Rhijnschip sliepen. Hoewel sommigen in enkele opzichten van dit programma afweken, wilden anderen het nog uitbreiden door de polygamie onder de Nieuwlichters in te voeren, in den vorm van vrouwengemeenschap. Men weet, dat deze onverkwikkelijke geestdrijverij ten slotte uitliep op eene verhuizing naar Amerika van sommigen hunner, om zich aan te sluiten bij de Heiligen der Laatste Dagen te Utah - dat dus de gemeente der Zwijndrechtsche Nieuwlichters overleed op zestienjarigen leeftijd aan marasmus senilis.

De uitgaaf, en door middel van deze, de kennis der gedenkschriften van Maria Leer is dus eene voortreffelijke bijdrage tot de cultuurgeschiedenis van ons volk, te merkwaardiger, omdat door een man van groot gezag (Mr. H.P.G. Quack) in de(n) Gids van Augustus 1892 eene zeer onderhoudende studie aan die gedenkschriften is gewijd. De meening van dezen scherpzinnigen en wegsleependen auteur is, dat de socialistische stroom, door heel Europa in het tweede vierendeel onzer XIX eeuw voortbruisend, ook Nederland heeft aangedaan, dat verschijnselen uit het volksleven - als de Zwijndrechtsche Broederschap - daarvan het bewijs zijn.

Ik zal de laatste zijn, om de mogelijkheid van dit verband te bestrijden. De algemeene communistische beweging in Europa en het christelijk communisme der Zwijndrechtsche Broederschap kunnen door geestelijke invloeden met elkaar verwant zijn. Maar zou er nog niet eene andere verklaring mogelijk zijn? De Zwijndrechtsche Nieuwlichters werden niet gerecruteerd uit de beschaafdste standen. Een schipper en een weesmeisje, dat als naaister en werkmeid gediend heeft, staan aan het hoofd. De eenige gegoede man der hunnen, Schout Valk te Waddinxveen, was een zwakhoofd, die aan de spoedige terugkomst van Christus geloofde, en daarom geld en goed onder de broeders verdeelen wilde.

[p. 438]

De oorsprong van heel de sekte berustte op eene stelling van den schipper Stoffel Muller, die tegenover de Calvinistische geloofsleer eene enkele uitspraak van de Schrift stelde: Uit God, door God en tot God zijn alle dingen. Dus was hiermede het raadsel der zonde opgelost. God wil de zonde, om den zondaar in zijn grooten nood tot zich te trekken. Hiermee verbond men het begrip van broederlijke liefde ook voor den zondaar - en de stichting van eene broederschap naar het model der eerste Christengemeenten. Het christelijk communisme deed zich hier ongedwongen uit de historie aan den stichter der broederschap voor - hij behoefde het niet te ontleenen aan de nieuwe beweging van het communisme in Europa, die in oorsprong en uitbreiding zuiver economisch wijsgeerig was.

Er is nog een grond, waarom de Zwijndrechtsche Nieuwlichters met hun religieus communisme niet in rechtstreeksch verband behoeven te staan tot uitheemsche communistische theorieën in den geest van Saint-Simon. Zoodra men de leer en het leven der Zwijndrechtsche Broederschap oplettend gadeslaat, treft de groote gelijkenis hunner stellingen en praktijken met het Nederlandsch Anabaptisme der XVI eeuw, met het nieuw Sion van Jan van Leiden. Beide sekten beroepen zich op eene enkele uitspraak der Schrift, die zij tot basis hunner leer nemen - bij de Wederdoopers, den doop aan volwassenen toegediend, en het getuigenis des Heiligen Geestes als criterium over alle waarheid; bij de Zwijndrechtsche sekte het theologisch pantheïsme - Uit God, door God, tot God zijn alle dingen Beide sekten droomen er van een nieuw Godsrijk op aarde te stichten, beide richtten zich naar de overlevering uit de Acta omtrent de vroegste christelijke gemeenten. Beide brengen eene communistische samenleving tot stand - gemeenschappelijke maaltijd, gemeenschappelijk bezit aller goederen. In Munster prolygamie en polyandrie, onder de Zwijndrechters een drijven tot vrouwengemeenschap.

Daar komt bij, dat Wederdoopers en Doopsgezinden eene zijde der Hervorming vertoonen, die zuiver nationaal Nederlandsch is. Het Duitsch Lutheranisme was na de Augsburgsche confessie door zijn aristocratischen geest ten onzent niet populair bij het lagere volk - en toen Doopers en Wederdoopers door geweld van vuur, zwaard en strop in Nederland - onder volkomen rustig toezien van andere Hervormingsgezinden - waren uitgeroeid, kwam de tijd voor het Fransche Calvinisme, dat in sommige opzichten sympathie voor de Anabaptisten aan den dag legde. Bij al deze verschillende vormen van protestantisme hadden de Nederlanders hunne groote ingenomenheid aan den dag gelegd voor ééne zaak, die hun boven alles dierbaar was en is - het zich vrij bewegen van het individu in alles wat den godsdienst aangaat. Er was ten onzent geen onderwerp, dat met zooveel passie werd besproken als de godsdienst. De rustigste Nederlander toonde zich bereid voor zijn godsdienst met den hevigsten hartstocht te strijden. Veerschippers, huurkoetsiers, vooral daglooners ten platten lande, wisten van den Hervormingstijd tot heden eene buitengewone welsprekendheid over kerkelijke of religieuse stoffen te doen bewonderen. Daarbij was niemand geneigd het Mulier taceat in ecclesia toe te passen. Vrouwen hadden meestal het hoogste woord.

Na de Reformatie scheen het grootste deel van ons volk in een disputeerend en theologiseerend dilettantengezelschap veranderd te zijn. Het ontstaan van allerlei nieuwe sekten, tot en in onzen tijd, staaft de nooit afnemende belangstelling der Nederlandsche hoofden in religieuse aangelegenheden. Het schijnt mij dus, dat de Zwijndrechtsche Nieuwlichters voor eene moderne variëteit van het vroegere Anabaptisme zouden kunnen gehouden worden. Bij dit laatste was de doop nog

[p. 439]

eene gewichtige ceremonie, bij de Zwijndrechtsche sekte scheen men deze verouderde ceremoniën reeds ontwassen, maar herhaalde men getrouw, wat de communistische praktijken aangaat, alles wat vroeger te Munster geschiedde.

Op zich zelf genomen zijn de Gedenkschriften van Maria Leer eene allerinteressantste bijdrage tot de kennis van onze lagere volksklassen. Voor beschaafden zoowel als voor weinig ontwikkelden valt hier veel te leeren. Er spint zich hier een levensdrama af, dat zijne zeer belangrijke zijde heeft. Maria Leer is een dier vrouwen uit ons volk, die eene ‘theoloog zonder baard’ mag heeten, eene dier talrijke oefening-bezoeksters, die den mond vol hebben van averechts aangehaalde bijbelplaatsen, en met een broodje in den zak naar den morgendienst gaan om tot den middagdienst over te zitten, die een zeer scherpen blik hebben voor den splinter in het oog harer naasten, en recht tevreden, wanneer ze daarover een Bijbelwoord hebben te pas gebracht.

Deze Gedenkschriften hebben mij evenwel geene hooge bewondering voor de heldin zelve ingeboezemd. Als weesmeisje onderscheidt zij zich door verregaande sluwheid, en begaat diefstal. Buiten het weeshuis voert zij een aanmatigenden toon tegen de predikanten, die haar welwillend aanhooren. Te Edam bij Dominé Boomkamp vriendelijk ontvangen, verhaalde zij dezen, dat zij bekeerd was, en dat, zoo dominé nog in de leugen verkeerde, zij hem gaarne van haar lichtzon mededeelen. Toen op dit oogenblik de dochter van den dominé haar een kop koffie bracht, vond Maria Leer, dat de jongejuffrouw te veel papillotten in het hair had, en durfde zij tot den predikant zeggen: ‘Uw huis is geen voorbeeld van stemmigheid, maar van hoogmoed.’

Dezelfde vrouw begeeft zich naar hare familie te Utrecht - eene zonderlinge familie, daar het hier een natuurlijk kind van haar broeder betrof - laat zich door die familie uitplunderen en van hare beste kleedingstukken berooven. In Utrecht steelt zij bij eene koffievrouw een koffiemaatje, en poogt in een bordeel als zuster des gemeenen levens opgenomen te worden, maar verneemt, dat men haar zelfs voor dienstbode niet plaatsen kan. Dezelfde Maria Leer dient te Amsterdam in een ‘nachtponshuis’, gaat voort de oefeningen te bezoeken, ontmoet den schipper Stoffel Muller, en besluit met hem eene nieuwe sekte te stichten. Juffrouw Valk, de vrouw van den Schout van Waddinxveen, vond het zonderling, dat dit paar zich wilde laten doorgaan voor gehuwde lieden, daar de man dan een bigamist zou zij n, en Maria Leer enkel voor zijne bijzit mocht gelden. Ook wanneer deze Nieuwlichteresse op hoogeren leeftijd te Rotterdam gedurende de kermis het orgel draait bij een mallemolen wint ze voor mij daarom nog niet in historische of aesthetische belangrijkheid.

Dit alles neemt niets weg van het interessante van dit boek. De geschiedenis van de sekte der Zwijndrechtsche Broederschap is een onderwerp, dat zoowel voor de Nederlandsche kerkgeschiedenis, als voor de historie der economische denkbeelden in ons vaderland, gewichtig blijft. Of de persoon van Maria Leer eene persona grata is of niet, doet hier weinig ter zake.

Mijnwerkers. Eene Delversnovelle uit het Nieuw-Patagoonsch door Piet Vluchtig. Amsterdam, L.J. Veen. 1892.

Een beknopt, maar vernuftig geschreven boekje!

Het behoort tot die soort van geschriften, die, sinds Sir Thomas Morus, de staatskanselier van Hendrik VIII, zijne Utopia schreef, in velerlei variëteiten zijn voorgekomen. Reeds had Joh. C. Zimmerman in de(n) Gids (1864) in dergelijken geest zijne: Schets uit de Stille Zuiderzee-eilanden geschreven, maar het daarom voor Piet Vluchtig nog niet onmogelijk gemaakt

[p. 440]

een even geestige schets uit Patagonië en Vuurland te voltooien.

Eene zeer goede zijde van deze fantastische satire is de couleur locale. Alles draagt eene Spaansch Zuid-Amerikaansche tint. De auteur beweert een geschrift van een Patagoonschen generaal te vertalen, uit het Nieuw-Patagoonsch, omdat ‘de strook gronds tusschen Straat Maggellaan en Argentinië een tiental jaren geleden zes omwentelingen op maatschappelijk en tien op letterkundig gebied doorleefde, waarvan de gevolgen zich nog heden ten dage doen gevoelen.’

In dezen zeer transparenten vorm vertelt Piet Vluchtig eenige pikante bijzonderheden uit de Patagoonsche maatschappij, Omtrent de Nieuw-Patagoonsche taal wordt ons medegedeeld, dat zij wel geschreven, maar niet gesproken wordt, daar het Oud-Patagoonsch de spreektaal is gebleven. ‘Om der waarheid wille’ - zegt Piet Vluchtig - ‘dient hier getuigd, dat er op dit oogenhlik in Patagonië meer dan een is, die het Nieuw-Patagoonsch verstaat, en dat er wel drie zijn, die het verklaren.’ Hij voegt erbij, dat het Nieuw-Patogoonsch, de schrijftaal, zich gunstig onderscheidt van de spreektaal, het Oud-Patagoonsch, daar voor het eerste eene voortdurende hersengymnastiek noodig is om het te verstaan.

Als nationale gebreken bij de Patagoniërs noemt Piet Vluchtig ‘eene groote mate van opgeblazenheid’, die allengs tot ‘belachelijken snoeflust’ aanzwol. Deze karakterfeil was niet oorspronkelijk Patagoonsch, maar van elders ingevoerd. Een tweede karakterfeil is de groote verdeeldheid der Patagoniërs op het stuk der regeeringszaken. Het gevolg hiervan was, dat weldra het land in 365 partijen was verdeeld - zegt Piet Vluchtig - ‘zoodat het luttel getal eerzame landzaten, die niet tot een partij behoorden, wèl met den vinger werden aangeduid, maar werkelijk voor zichzelven tot dien heilstaat waren ingegaan, welken de partijen nog steeds voor het land zochten.’ Sommige zonderlinge denkbeelden der politieke partijen worden op de kaak gesteld. De talrijkste partij wordt de partij der Doggen (de volkspartij met sociaal-democratische richting) genoemd - en we vernemen tevens, dat deze partij zich had voortgeplant in ‘hoegenaamd geene verhouding tot hare bestaansmiddelen.’ Opmerkelijk was het daarbij, dat in het naburig Vuurland de regel gold, dat men niet meer kinderen mocht verwekken, dan men kon onderhouden. Dit sproot uit de achterlijkheid van Vuurland, een land, waarin men nog zoo dom was ‘dat men de veeteelt zou willen uitbreiden en de menschenteelt zou willen beperken.’

In Patagonië stelde men zeer veel belang in het schoolwezen, omdat men in de overtuiging leefde dat de school de hartader der natie is, en dat wie zich van de school meester maakt, ook meester is der natie. Er wordt in Patagonië altijd geschreven en gesproken over de school. Want er heerscht eene algemeene vergaderwoede, van 's morgens vroeg tot 's avonds laat. Sommige Patagoniërs maakten zich verdienstelijk door al die vergaderingen bij te wonen ‘schoon negen van de dertien misdadig vervelend waren.’

Piet Vluchtig gaat op dezen toon voort. Menig vernuftige zet kruidt dit satirisch vertoog. Maar het lijdt toch eenigszins aan het gewone gebrek van allegorisch-satirische schetsen - het duurt wat lang, en de auteur heeft niet gepoogd aan het slot tot een climax te komen. Daarenboven de allegorische satire, hoe beroemd ook - men denke aan Swift, aan Holberg, aan Lord Lytton - moet altijd achter staan bij het verhaal of bij het blijspel, in welke beide kunstvormen even goed eene satire kan gegeven worden, waaruit van zelf volgt, dat een satirisch-episch kunstwerk altijd hooger staat dan eene satirische allegorie. Ten zij men Latijn kan schrijven als Erasmus in zijn Laus Stultitiae, of Fransch als Rabelais in zijn Gargantua en in zijn Pantagruel.