Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 1

[p. 637]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsche Proza.
VI.

Het Fatalisme in onze jongste Letterkunde door J. van Loenen Martinet. Haarlem. H.D. Tjeenk Willink. 1891.

‘Ter inleiding op de discussiën’ over het Fatalisme in onze jongste Letterkunde in de onlangs gehouden vergadering van Moderne Theologen heeft de heer J. van Loenen Martinet bovengenoemd opstel geschreven.

Na de lezing treft mij het eerst, dat ik mij bewogen gevoel door eene dubbele sympathie - sympathie voor den nobelen, flinken denker, die uit een hoogst achtenswaardig motief zijne bezwaren indient tegen onze jongste Letterkunde, sympathie voor den auteur van Eline Vere en Noodlot, die ernstige, ethisch-religieus gestemde mannen aanleiding gaf hunne gewichtige bezwaren tegen zijne wereldbeschouwing in het midden te brengen.

Uit Noodlot van Couperus spreekt inderdaad eene fatalistische wereldbeschouwing, die Van Loenen Martinet tot hoogst ernstige bedenkingen aanleiding gaf. Deze laatste ziet in dit opkomend Fatalisme ‘de(n) tegenvoeter van de calvinistische praedestinatieleer’, dus eene nieuwe wijsgeerige-godsdienstige oplossing der wereldraadselen. Beide theorieën voldoen hem natuurlijk niet. Zelf is hij een voorstander van het ethisch-wijsgeerig determinisme, zooals het door den ‘groote(n) Leidsche(n) dogmaticus’ is verkondigd in zijn schitterend boek over: De(n) vrije(n) Wil. Zijne wetenschap, zijne zedeleer, zijn godsdienst, zijn houvast in den strijd des levens, is het Determinisme.

Tusschen zijn Determinisme en Couperus' Fatalisme is een groot onderscheid. Ook Couperus is voor een zeker deel determinist, maar een zulke, die de ‘feiten van het zedelijk leven’ miskent, die niet inziet, dat het ‘ingewikkeld probleem der menschelijke persoonlijkheid’ nog anders dan door het verwijzen naar eene redelooze Fataliteit kan worden opgelost. Van Loenen Martinet verwijt het moderne Fatalisme, dat het den aard zelf van het zedelijk leven niet begrijpt - dat n.l. ‘de mensch als zedelijk wezen vrij zich voelt, in zijn willen gedetermineerd door zijn denken en gevoelen, vrij zich voelt, dat is inderdaad vrij is’. Voorts voegt hij er bij, dat uit de romans van Couperus ook maar de flauwste herinnering aan godsdienst is verbannen, of het moest de doodende cultus van het Fatum zijn.

Mij schijnt het, dat deze openbare aanklager naar het gebruik zijner ambtgenooten te ver gaat. Gesteld, dat de auteur van Noodlot in zijne godsdienstige wereldbeschouwing gekomen was tot den cultus van het Fatum, dan mag daarom nog niet beweerd worden, dat hij ongodsdienstig is. De zoo welgeslaagde vertooningen van Oedipus Koning te Utrecht hebben nog zeer onlangs gestaafd, dat Sofokles, die het dogma van de alles beheerschende Moira huldigt, een zeer fijn ontwikkeld ethisch-religieus man was. Het Fatum is de openbaring van den toorn der Hemelsche Machten, welke toorn niet geboet wordt, voordat de geschonden zedewet is gewroken. Het Sofokleïsch fatalisme is het resultaat van eene hoog godsdienstige wereldbeschouwing; het moderne fatalisme - als daarvan moet gesproken worden - is de uitkomst van eene nieuw oplevende wijsgeerige belangstelling voor

[p. 638]

het onverklaarbaar bovenzinnelijke en geheimzinnige wereldbestuur, dat niemand kan doorgronden. Beider cultus van het Noodlot berust op eene poging, om de wereldraadselen op te lossen, beider cultus verraadt behoefte aan godsdienst.

Dat Van Loenen Martinet met groote juistheid heeft aangetoond, hoe in Noodlot, ondanks een bewonderenswaardig en zeer aantrekkelijk talent, de psychologische voorstelling der drie hoofdpersonen mank gaat, durf ik niet te ontkennen. Maar wat ik durf beweren is, dat door Van Loenen Martinet het Fatalisme in onze jongste Letterkunde al te snel voor een groot gevaar is geacht. Wat is nu eigenlijk het geval? Louis Couperus behoort zonder schroom geplaatst te worden bij die groep van jonge auteurs, welke in het tijdvak van 1884 tot 1891 de letterkundige kunst het uitstekendst hebben beoefend. Zijne beide bundels poëzie: Een Lent van vaerzen (1884) en Orchidaeen (1886) hebben met geen enkel woord verraden, dat de auteur ooit aan fatalisme zou denken. Schildering van jonge liefde in zeldzame kleurenpracht maakt den hoofdinhoud zijner van goud en juweelen fonkelende verzen uit. In zijn roman Eline Vere (1889) kan men bij volkomen onpartijdige waardeering geene belangrijke overhelling tot fatalistische bespiegelingen ontdekken. Wat Vincent Vere daarvan zegt, kan men niet zoo aanstonds op de partikuliere rekening van den auteur overschrijven. Vincent is een verloopen sujet, geheimzinnig, omdat hij van expediënten leeft, en gewild grillig, omdat hij zijner povere figuur door het uitstallen van paradoxen eenige beteekenis wil geven. Vincent spreekt het fatalisme van een zwerver en een bohémien uit, die zich laag voelt zinken, en op de eene of andere verontschuldiging peinst.

Het gaat niet aan Couperus er een verwijt van te maken, dat zijne heldin Eline door de meest moderne neuropathie is aangetast. Zij lijdt aan hevige neurasthenie, en stelt de jonge-dames-type der laatste lustra voor - een product van onzen jagenden en vliegenden tijd - een schepsel zonder noblesse van hart, alleen maar zeer bekoorlijk, zeer elegant, zeer kunstlievend; alleen afgericht op genieten en mondaine triumfen, eene droomster, die met haar leegen tijd geen weg weet, die van de eene erotische fantazie in de andere vervalt, en ten slotte uit doffe verstomping zich onbewust vergiftigt. Zulke eene heldin schilderen is geene propaganda maken voor het Fatalisme. Van het begin af wekt Eline belangstelling. Niet om het verouderde begrip der sympathieke persoonlijkheden; zij verschijnt als een ongemeen schepsel, eene zeldzaamheid, eene onbekende variëteit van eene met zorg gekweekte kasplant. Hare houding tegenover hare zuster en haar zwager, hare liefde voor kunst, bijzonder voor den zang, hare droomen in de opera, en de fantastische genegenheid voor den baryton Fabrice, geven slag op slag het juiste licht om haar karakter te beoordeelen. De botsing, die stellig moet komen tusschen beide zusters, tusschen Betsy, de nijdige, volbloedige heks, en Elize, de veeleischende, in blauwe idealen zwemmende prinses - ‘soms eene pauw, soms eene slang, soms een duifje’ - is met meesterhand geteekend.

Had Couperus alleen deze beide vrouwen geteekend in zijn eersten roman, dan zou hem niets anders kunnen verweten worden, dan dat hij zijne hoofdpersonen uit eene neuropáthische familie gekozen had - dat hij dus alleen patiënten, geene gezonde naturen geteekend had. Het tegendeel evenwel is waar. Naast de Vere's groepeert hij een groot aantal oudere of jongere dames, zelfs kinderen, die allen helder van hoofd zijn en het hart op de rechte plaats dragen. Hij heeft bij uitstek de kunst verstaan, om de zeer ernstige

[p. 639]

opgaaf - het leven en kwijnen van eene zenuwlijderes fin-de-siècle - met lachende tafereelen uit het jonge, gezonde leven af te wisselen.

Wat Van Loenen Martinet tegen Eline Vere in het midden bracht, kan ontzenuwd worden, niet wat hij opmerkte omtrent Noodlot. Doch ook zoo nog, schijnt mij zijne opvatting van het Fatalisme in onze jongste letterkunde wel wat overspannen. Een jong kunstenaar, als Couperus, die nauwelijks aan zijn tweeden roman is, en in dezen zich fatalistische fantasieën veroorlooft, is nog geen veteraan-fatalist, wiens stelsel gevaar oplevert voor onze letterkunde. Het is hoogst waarschijnlijk, dat bij Couperus deze état-d'ame nimmer chronisch zal worden. Zoodra hij zal inzien, dat zijne voorstelling van menschen en feiten in Noodlot de grenzen der waarschijnlijkheid overschreden heeft, dat hij te veel hartstochtelijks en afschuwelijks in een zeer bekrompen kader heeft opeengehoopt, dat hij opzettelijk zijne helden in den engen kerker van zijne willekeur heeft opgesloten - zal hij zijne fatalistische sympathieën vergeten, en tot gezonder kunstphilosophie terugkomen.

Mij komt het dus voor, dat Van Loenen Martinet wat al te veel gewicht aan een enkel feit heeft gehecht. In onze jongste Letterkunde zouden nog andere bedenkelijke verschijnselen kunnen besproken worden. Schoffeering van den Nederlandschen stijl en van de Nederlandsche taal, overtredingen der wetten van den goeden smaak en van de goede manieren, kijf- en scheldwoorden uit het vocabulaire van vigelante-koetsiers, dit alles valt ook in ‘onze jongste letterkunde’ te laken. Als Van Loenen Martinet zijn helder hoofd, zijn nobel hart, eens wilde gebruiken, om daartegen te ijveren, hij zou waarlijk geen overbodig werk doen.

Het wederzijds Huwelijks Bedrog. Blijspel van Pieter Langendijk. Op nieuw met eene inleiding, aanteekeningen en verklarende woordenlijst uitgegeven door Dr. Jan te Winkel. (Zwolsche Herdrukken, V.). Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink (zonder jaartal, 1891).

Met groot genoegen begroet ik weder een nieuw deeltje der Zwolsche Herdrukken, vooral nu ik een bekend blijspel van Langendijk ontvang met inleiding, aanteekeningen en woordenlijst van Dr. Jan te Winkel. Al wat uit de handen van dezen uitnemenden geleerde komt, draagt het stempel der degelijkheid. Zijne uitgaaf van Langendijk's Wederzijds Huwelijks Bedrog stelt mij in mijne hoogachting voor zijn arbeid niet te leur, maar laat toch op een enkel punt iets te wenschen over.

Al wat hij geeft - inleiding, aanteekeningen, woordenlijst - is voortreffelijk, maar ik mis de oplossing van een in mijn oog belangrijk vraagstuk. Bij een blijspel van Langendijk behoort gevraagd te worden naar de oorspronkelijkheid van den auteur. Er moet beslist worden, of Langendijk dit blijspel geheel uit eigen vinding heeft saamgesteld, dan wel, of hij, als in zijn Don Quichot op de bruiloft van Kamacho (1711), zijne stof aan een beroemden roman heeft ontleend. Dit vraagstuk blijft in de Inleiding der nieuwe uitgaaf geheel onbesproken. Ik veroorloof mij daarom er hier een woord van te zeggen.

Het wederzijdsch Huwelijks Bedrog is verschenen in 1714, en bevat eene geschiedenis, die in 1698 verteld was door den schrijver van een romam met den titel: Vermakelijke / Vryagie / van den kaalen / Utrechtschen Edelman / en de niet hebbende / Geldersche Juffer / met de Overijsselsche / Broodzoekende kamenier / en den armen Franschen Lakeij: / Haer trotse en belagchelijke Vrijagie, door een / wederzijdsche hoop van een rijk huwelijk aan mal/kander te doen: de listen van

[p. 640]

malkander te bedriegen van hen in 't werk gesteld en haar adelijke trouw daar op gevolgt: Totdat zij eindelijk na 't plegen van veel bedriegerijen uit dit Land na Parijs vertrekken / daar ze met aardige vonden en listen hun staat trachtten staande te houden / Zijnde een ware geschiedenis nu onlangs voorgevallen. Door denzelven in druk uitgegeven en met kopere Plaaten verciert. Amsterdam, Bij Timotheus ten Hoorn, Boekverkooper in de Nes in 't Zinnebeeld, 1698, 16^o.

Langendijk heeft uit dezen roman het denkbeeld ontleend, in zijn Wederzijds Huwelijks Bedrog ten tooneele gebracht. Voor den goeden afloop der handeling heeft hij er één oorspronkelijk figuur bijgevoegd: Karel, een kapitein, den broeder van de ‘niet hebbende Geldersche’ - bij Langendijk uit tooneelbehoefte: Utrechtsche - ‘Juffer’. De ‘kaale Utrechtsche edelman’ heet in den roman Aldrik, bij Langendijk Lodewijk. De ‘Overijsselsche Broodzoekende Kamenier’ heet bij Langendijk Klaar, en de ‘arme Fransche lakei’ wordt door hem Jan ‘een verloopen soldaat’ genoemd. De handeling van het blijspel sluit zich aan bij het begin van het eerste deel des romans. Lodewijk ziet zijne geliefde Charlotte het eerst in de Maliebaan, even als Aldrik zijne Climene. De listen, om elkander te bedriegen, stemmen volkomen overeen. In den roman zijn ze uitvoeriger voorgesteld, en treedt nog de vader van Aldrik op, die valsche eigendomsbewijzen van landgoederen toont. De drie zakjes geld, met welke Konstance, moeder der kale juffer, pronkt, stemmen overeen met de openstaande kast van Aldegunde, moeder van Climene, waarin Aldrik geldzakken ziet. Het denkbeeld hare dochter te doen schaken door den rijk gewaanden minnaar, om het betalen van een huwelijksgift te vermijden, komt bij beide moeders op.

Langendijk moest eene ontknooping hebben, en bracht daarom een broeder der freule op het tooneel, die de bedriegers ontmaskert, maar den kalen jonker weer in genade aanneemt, omdat hij zelf met Lodewijk's zuster gehuwd is, en ook aan deze heeft diets gemaakt, dat zij eene rijke schoonmoeder krijgt. Dat Langendijk dezen roman bezigde, zonder er in zijne Voorrede met een woord van te reppen, behoeft niemand te verwonderen. Wie dacht er destijds aan, of gemis aan oorspronkelijkheid door de keurmeesters der kunst zou kunnen worden gelaakt?

Wat den roman van den Kaalen Utrechtschen Edelman betreft, zoo schijnt het zeker, dat als auteur moet aangewezen worden den uitgever Timotheus ten Hoorn, die van 1680-1720 een aantal picareske romans met groote onbeschaamdheid schreef. De Kaale Utrechtsche edelman heeft een luchtje van oorspronkelijkheid aan zich, en is voorzien van twee ingeschoven Spaansche novellen. De auteur beroept zich als bron op ‘eene waare geschiedenis, nu onlangs voorgevallen’, en verzekert in de voorrede herhaaldelijk, dat de waarheid der verhaalde feiten door ooggetuigen kan worden bevestigd. Misschien is dit werkelijk zoo geweest, omdat deze roman zoo weinig aan bekende bronnen ontleent. De schrijver brengt echter den held en heldin, na hun huwelijk, in Frankrijk, waar ze zelfs met Lodewijk XIV kennis maken. Langendijk schreef zijn blijspel naar de 200 eerste bladzijden van het eerste deel.