Eerste Druk. Jaargang 1987

[p. 25]

J. Bernlef
Publiek geheim

(Querido, Amsterdam 1987)

Inhoud

Publiek geheim is het verhaal over de (innerlijke) strijd van Istvan Bér, midden veertig en woonachtig in een niet nader genoemd Oostblokland, die van het Ministerie van Voorlichting de opdracht heeft gekregen een film te maken over het leven van Thomas Szass. De nu 86-jarige schrijver was ooit symbool van het intellectuele verzet tegen de staat, dat in 1956 uitmondde in een volksopstand. Hij belandde hierdoor uiteindelijk in de gevangenis, maar werd in 1960 al weer vrijgelaten nadat hij publiekelijk zijn oude standpunten had herroepen.

De strijd die Bér moet voeren spitst zich voornamelijk toe op het commentaar bij de beelden. Als kunstenaar wil hij een zo eerlijk mogelijke indruk van ‘de gebeurtenissen’ geven, maar van hogerhand krijgt hij het nadrukkelijke verzoek de film in overeenstemming te brengen met de officiële geschiedenis. Om dat verzoek kracht bij te zetten, stuurt het Ministerie Janos Baross op Bérs pad, een wat onduidelijke en daardoor gevaarlijke functionaris, die Bér tenslotte tot een bijfiguur degradeert; híj is het die de volgorde van de beelden en het commentaar daarbij bepaalt.

Daarnaast gaat de roman ook over Clara Kessler, Bérs assistente, die ziet aankomen wat het uiteindeijke resultaat van hun inspanningen zal zijn en die daarom besluit haar eigen film over Thomas Szass te maken. Ze maakt daarbij gebruik van het weggegooide restmateriaal en van een interview dat zij, zonder dat iemand anders daarvan weet, met de oude schrijver heeft. Het is haar bedoeling, dat Istvan Bér deze film, als hij voor werkzaamheden naar New York vertrekt, tussen zijn bagage het land uitsmokkelt.

[p. 26]

Karakteristiek

De roman dankt zijn betekenis voor een groot deel aan de combinatie van een belangwekkende thematiek (zie hierná) en een boeiend verhaal. Het verhaal is allereerst boeiend door de gebeurtenissen waarover wordt verteld en de conflicten die uit die gebeurtenissen voortvloeien. Verder staat ook de gehanteerde vertelwijze duidelijk in dienst van de pogingen die Bernlef ondernomen heeft om de aandacht van zijn lezers zo goed mogelijk vast te houden. De 242 bladzijden zijn verdeeld over dertien hoofdstukken, die weer in kortere scènes zijn onderverdeeld. De tekst is opgebouwd uit verschillende tekstsoorten: gesprekken, brieven, dagboekfragmenten, passages uit Szass' romans, beschrijvingen van filmbeelden. Stilistisch kenmerkt Bernlefs werkwijze zich, zoals gewoonlijk, door een grote precisie: zelfs de meest gewone en onaanzienlijke details worden niet over het hoofd gezien; de lezer krijgt alles aangereikt wat hij nodig heeft om zich een beeld te vormen van de personages en hun handelen.

Thematiek

In Publiek geheim heeft Bernlef de thema's die zijn werk tot nu toe bepaald hebben, gecombineerd met de problematiek van de kunstenaar in het Oostblok. De vraag waar in feite alles om draait, is: ‘Waar precies ben je jezelf ontrouw geworden?’ Die vraag verwijst naar alle belangrijke motieven die in de roman te vinden zijn: waarheid en leugen, zich herinneren en vergeten, geschiedenis en identiteit. Achter het IJzeren Gordijn is kunst nadrukkelijk niet de aller-individueelste expressie van de allerindividueelste emotie; alles staat in het teken van de Partijideologie! Daarom ziet iedere kunstenaar zich vroeg of laat voor de keus gesteld tussen zwijgend wachten op betere tijden of voor zichzelf een modus vivendi vinden; ‘laveren’ of ‘tactisch handelen’ wordt dat ook wel genoemd. Thomas Szass heeft voor dat laatste gekozen; als schrijver had hij toch altijd nog de taal, waarin een vrijheid verborgen zit waar geen censor bij kan! Maar dan nog is het gevaar groot, dat zijn werk in de officiële wereld van de leugen verdwijnt en daarmee hij zelf. Voor die keus, die nauwelijks een keus mag heten, komt in het

[p. 27]

verhaal ook Istvan Bér te staan. Ook hij kiest uiteindelijk voor het ‘laveren’, maar het grote verschil met Szass is dat hij de taal mist als middel om tenminste voor een deel zichzelf te blijven. Behalve een roman over de verhouding tussen feit en fictie, is Publiek geheim ook een roman over het wezen van kunstenaar en kunst.

Kritiek

T. van Deel: ‘Ik vind het zoals gezegd een hoogst gewichtig boek, dat een minstens zo grote belangstelling rechtvaardigt als Hersenschimmen ten deel viel. Tenslotte is de omgang met het verleden en de beeldvorming van onze geschiedenis - het hele labyrint van herinneren, verzwijgen en vergeten - van het grootste belang nu er zoveel alleen nog momentaan lijkt te bestaan.’ (Trouw, 19-3-1987)

Jaap Goedegebuure: ‘Publiek geheim is een boeiend en onderhoudend boek, waarin plot en stellingname in politicis elkaar volstrekt niet in de weg zitten, zeker niet nu de plot wel erg soepeltjes is geconstrueerd en de ideeën gangbaar genoeg zijn.’ (Haagse Post, 4-4-1987)