Eerste Druk. Jaargang 1986

[p. 124]

Willy Spillebeen
Moeder is een rat

(H, Antwerpen 1986)

Inhoud

Moeder is een rat is de geschiedenis van een ‘vendetta’. De centrale figuur in het drama is de bijna 80-jarige Maria Coppens, die het met behulp van haar half zwakzinnige zoon Gerard opneemt tegen zowat de hele buurt waar zij halverwege de jaren zestig is komen wonen. Haar wraakzucht komt voort uit een diep-wortelende haat tegen het leven, dat haar een kind bezorgde van de man met wie zij niet wilde trouwen en dat haar vervolgens opscheepte met de impotente Henri Coppens. Die gang van zaken heeft haar hysterisch gemaakt en de eerste die daarvan het slachtoffer wordt, is het het hondje van de familie Coreyn.

Veel meer heeft zij het echter gemunt op Jaak Tantasis, ooit een jongen die in dezelfde buurt woonde als zij haar jeugd doorbracht en jeugdvriend van Gerard. Nu is hij, in tegenstelling tot haar zoon, maatschappelijk een geslaagd man; hij is onderwijzer en schrijver. Op hem moet en zal zij haar wraaklust koelen; hij moet ervoor boeten wat het leven haar heeft aangedaan.

Allereerst weet zij ervoor te zorgen dat Jaak van de rechter de twintig jaar oude populieren in zijn tuin moet omhakken; ze staan geen twee meter uit de rooilijn. Maar daarmee is haar wrok niet verdwenen. Daarom treitert zij haar buren net zo lang, tot zij een klacht indienen bij de politie. Daarmee heeft Maria Coppens wat zij wilde: olie op het vuur van haar wraaklust. Zij geeft haar zoon opdracht het geweer uit de kelder te halen, terwijl zij Jaak Tantasis onder valse beloften binnenlokt.

Maar als deze eenmaal in de keuken heeft plaatsgenomen, keert Gerard, tot dan toe zoveel als haar minnaar en slaaf, zich

[p. 125]

voor het eerst tegen zijn moeder; de kogels die voor Jaak bedoeld zijn, treffen haar. ‘Jaak,’ gilt Gerard, ‘Jaak, moeder is een rat!’

Karakteristiek

De roman, die 125 bladzijden telt, is opgebouwd uit zes episoden: 27 maart 1963, 14 mei 1983, 20 september 1984, 17 juni 1985, 15 april 1986 en 18 april 1986. Het verhaal is hierdoor een reeks momentopnamen geworden, waarin de belangrijkste gebeurtenissen uit de ‘vete’ tussen de familie Coppens en hun buren worden weergegeven.

De verteller houdt zich opvallend afzijdig; hij maakt overwegend gebruik van innerlijke monoloog en dialoog om het verhaal gestalte te geven. Hierdoor verplicht hij zijn personages, die afwisselend perspectiefdragers zijn, wel tot een gedachtenleven dat zo gedetailleerd is, dat de grenzen van de aannemelijkheid nogal eens overschreden worden.

Thematiek

Beperking, onmacht en tekort zijn de woorden die de gedragingen van Spillebeens personages bij uitstek typeren: Moeder is een rat gaat in de eerste plaats over de strijd van de kleine mens, die zich koste wat het kost wil handhaven tegen de waanzin van elk systeem in. Het is vooral Maria Coppens die, met haar misdadige vitaliteit, deze mens symboliseert, maar ook Jaak Tantasis voelt de wurggreep van het systeem. Beide families zijn ooit uit de streek waar zij leefden en gelukkig waren verdreven doordat 's lands overheid het land inpalmde als militair domein. Het zijn in zekere zin onteigende mensen die Spillebeens romanwereld bevolken. Alleen, Jaak legt zich bij zijn machteloosheid neer, terwijl Maria doorvecht tot zij er tenslotte letterlijk dood bij neervalt. Ofwel je schikt je in je lot, ofwel je vernietigt jezelf - dat is de filosofie waarop de problematiek in deze roman steunt.

Het is niet alleen Jaaks karakter dat hem in staat stelt zich te schikken; ook de literatuur maakt dat mogelijk. Jaak schrijft en schrijven is, zo citeert hij ergens de dichter Jacques Bloem, ‘dit dagelijkse derven met drogredenen aanvaardbaar maken’.

[p. 126]

Tantasis is er zich ter dege van bewust dat literatuur nooit verward mag worden met de werkelijkheid die er het uitgangspunt van is. Schrijven is immers herscheppen en wat daardoor ontstaat, is hooguit een soort ‘tussenrealiteit’. Zo is Moeder is een rat behalve een roman over het menselijk tekort, ook een bijdrage aan de discussie over de verhouding tussen literatuur en werkelijkheid.

Waardering

MR: ‘Moeder is een rat heeft, net als alle Tantasis-romans, een duidelijk terapeutische bedoeling voor Spillebeen. Hij laat het autobiografische gegeven echter al te snel in zelfbeklag omslaan, waardoor Spillebeen er niet volledig in slaagt zijn boek boven het basisgegeven te laten uitstijgen. Het lijkt wel alsof hij de lezer per se van zijn eigen gelijk wil overtuigen, waardoor deze roman niet voldoende geloofwaardig wordt.’ (Knack, 29-10-1986)