Eerste Druk. Jaargang 1986

[p. 83]

Frans Kellendonk
Mystiek lichaam

(Meulenhoff, Amsterdam 1986)

Inhoud

Mystiek lichaam begint als A.W. Gijselhart, een van de hoofdpersonen van de roman, op Paasmorgen tevreden mag vaststellen dat zijn dochter Magda, door hem steevast ‘Prul’ genoemd, besloten heeft definitief bij hem in te trekken. Zijn tevredenheid is echter van korte duur, want Prul blijkt zwanger te zijn en nog wel van de joodse arts Bruno Pechman.

Het leven in huize Gijselhart wordt opnieuw verstoord als ‘Broer’ Leendert zich laat aandienen. Vijf jaar geleden heeft hij zich tijdens een nogal wonderlijke nacht tot de homosexuele liefde ‘bekeerd’ en sindsdien woonde hij in New York, waar hij een gevreesd kunstcriticus was. Maar de agressief homoerotische schilderschool waarvan hij de pleitbezorger was, is op zijn retour, zijn vriend is gestorven en hopeloos met zichzelf overhoop arriveert Leendert op de Doornenhof.

Tenslottte komt het leven daar voor een derde keer in een stroomversnelling door de komst van Pechman. Aanvankelijk verschanst deze zich, bedreigd door vooral zoon Gijselhart, die zijn jachtgeweer voortdurend schietklaar houdt, op Pruls kamertje, maar na een openhartig gesprek met zijn ‘schoonvader’ durft hij de verhuizing naar de woonvertrekken aan. Daar ontwikkelt hij zich al snel tot het - gehate - middelpunt van de Doornenhofwereld. De weken die dan volgen worden gevuld met bezoekjes die vooral ten doel hebben zoon Victor uitgebreid te showen en tenslotte vertrekt de familie definitief richting Zwitserland. Vader en zoon Gijselhart blijven alleen achter.

Karakteristiek

Kellendonks roman, 195 bladzijden groot, is opgebouwd uit drie delen: Valse lente, De moederkerk en De geschiedenis; ie-

[p. 84]

der deel telt vijf of zes hoofdstukken. Het laatste deel wordt voorafgegaan door een motto: Distinctiedrift is levensdrift/Eenheidsdrift is doodsdrift’.

Hoewel de verhaallijn overwegend chronologisch wordt afgewikkeld, is het middenstuk van de roman, de geschiedenis van Broer vanaf het moment dat hij ‘belijdend’ homosexueel wordt, als uitvoerige flash back bijna een verhaal ín het verhaal. Ook in het eerste deel wordt een aantal malen naar het verhaalverleden teruggeblikt.

Een belangrijk facet van de roman is de - zeer afstandelijke - verteltrant. De (alwetende) verteller is voortdurend nadrukkelijk aanwezig, onder meer in de ironische toon waarop hij het doen en laten van de Gijselharten schetst. Hij lijkt daarbij ‘aan de kant van’ vader en zoon Gijselhart te staan, want alleen bij hen wordt de lezer een blik op hun innerlijk gegund; de rest laat zich uitsluitend via haar gedragingen kennen. In het laatste deel staat de verteller twee keer het woord af aan ‘de Geschiedenis’; deze passages zijn tussen haakjes gedrukt. Mystiek lichaam is inhoudelijk niet gemakkelijk, maar de soms kolderieke gebeurtenissen en de eveneens wat lachwekkende personages voorkomen, samen met de lichtvoetige vertelwijze, dat het een echt ‘zwaar’ boek wordt.

Thematiek

Mystiek lichaam is een ‘drama van ideeën’, waarin vooral de vraag naar de zin van het homosexuele bestaan zich opdringt. De titel van de roman verwijst naar het joodse denkbeeld van het verbond tussen God en de mensen, een gemeenschap van levenden en doden, die zich voortplant en zo op weg is in de tijd. Voor homosexuelen, die zich niet voortplanten, is binnen deze gemeenschap geen plaats; zij staan buiten de Geschiedenis. Deze denkwijze is de achtergrond van de thematiek van doods- en levensdrift, die in de roman een belangrijke rol speelt.

Het antisemitisme daarin is met het doodsthema nauw verbonden. De racistische uitspraken van vader Gijselhart zijn uitingen van agressie tegen de ‘levenwekkende’ boodschap van het jodendom (zie hiervoor). Ze komen ook voort uit ‘distinctiedrift’, uit de angst om jezelf te verliezen in de ander. Niet voor

[p. 85]

niets is juist Leendert, die samen met zijn vader de doodsdrift belichaamt, zo gebeten op Pechman. De personages in deze roman zijn in de eerste plaats typen.

Wie de bedoelingen van de auteur recht wil doen, zal er rekening mee moeten houden dat bovenstaande opvattingen nadrukkelijk worden geïroniseerd; de lezer mag ze niet letterlijk opvatten. Mystiek lichaam is van begin tot eind een blijk van verzet tegen het verabsoluteren van algemeen geldende waarheden, die met betrekking tot de ‘bestemming’ van man en vrouw in het bijzonder. Ook het slot van de roman, Leenderts ‘hoogliedje op de dood’, moet ironisch worden opgevat. Daarom triomfeert de dood uiteindelijk niet; zij wordt door ‘de geschiedenis van het vlees’ overwonnen: Prul en Bruno hebben hun kind gekregen en zijn door de auteur de wereld ingestuurd. In Mystiek lichaam wordt afgerekend met de doodsdrift in de westerse cultuur.

Waardering

Rob Schouten: ‘Mystiek lichaam is een volstrekt uniek, literair en menselijk verknippend en dus overhoop halend werk, dat eigenlijk iedereen moet lezen. Het is niet geijkt, maar ijkt zichzelf en dwingt, op duivelse wijze, ook de lezer zijn wereldbeeld en leesgedrag te ijken.’ (Trouw, 22-5-186)

Ed van Eeden: ‘Het is allemaal ongetwijfeld even ironisch en juist daardoor weer “positief” moralistisch bedoeld, en Kellendonks technische meesterschap staat in deze volstrekt buiten kijf, maar toch... (...) antisemitisme is gemakkelijk en besmettelijk. En een beeld van homoseksuelen die elkaar de “Aids-kus des doods” doorgeven is nú al gemeengoed!’ (Utrechts Nieuwsblad, 30-5-1986)

Wim Vogel: ‘Ooit heeft Kellendonk Maarten 't Hart duidelijk proberen te maken (...) dat zijn schrijversdoelstelling is zo genuanceerd mogelijk te zoeken naar een levensbeschouwing, een wereldbeeld, een houding in de tijd. Iemand die dat inderdaad zeer genuanceerd doet, die de morele moed opbrengt zijn eigen positie als homoseksueel kunstenaar te bevragen en dat dan allemaal in prachtig Nederlands, zo iemand is een belangrijk schrijver.’ (Haarlems Dagblad, 7-6-1986)