Eerste Druk. Jaargang 1986

[p. 72]

A.F.Th. van der Heijden
De sandwich

(Querido, Amsterdam 1986)

Inhoud

De sandwich is het verslag van de pogingen die een 27-jarige schrijver onderneemt om twee jeugdvrienden, niet lang geleden gestorven, op papier tot leven te wekken. De dood is voor hem steeds een nauwelijks bekende grootheid geweest en juist daarom blijven Karine en Frank zich onweerstaanbaar aan hem opdringen. Hij ziet ze echter nooit samen voor zich en die ervaring wordt op den duur een obsessie; hij moet en zal ze in een en dezelfde herinnering onderbrengen en daarmee begint zijn zoektocht in het verleden.

Zijn aandacht gaat voornamelijk uit naar Karine, die hij leerde kennen toen zij veertien was en die hij op verzoek van haar oudere zuster naar een feestje van een schoolvriend begeleidde. Karine wordt zijn grote jeugdliefde, al gaan zijn avances maar zelden verder dan een onschuldige zoen en wat onhandig gefriemel onder haar kleren. De afstand die Karine bewaart staat ook later, als ze beiden in Nijmegen studeren, een echte liefdesrelatie in de weg en uiteindelijk scheiden hun wegen zich voorgoed. Terwijl Ariën, zoals de hoofdpersoon heet, zich zorgeloos van het ene avontuur in het andere stort, blijkt steeds duidelijker hoe weinig Karine zich in haar lichaam thuisvoelt. Zij is op een wanhopige manier op zoek naar zichzelf en na een reeks omzwervingen, waarbij zij per trein heel Nederland doorkruist, sleept ze tenslotte in het Nijmeegse Kronenburgpark haar fiets naar een boom waarvan de onderste takken niet te hoog zitten en hangt zichzelf op.

Karakteristiek

De sandwich is geen lineair verteld verhaal, maar meer een soort vlechtwerk, waarin heden en verleden, beschouwingen en

[p. 73]

herinneringen door elkaar lopen. De roman, die in de eerste persoon wordt verteld, stelt hierdoor aan het lezen wel bepaalde eisen.

Het verhaal is opgebouwd uit drie lange ‘episoden’: De zwakste schakel, De kinderbruiloft en Kiliboe, kiliboe. De geschiedenis van Karine neemt de meeste ruimte in beslag. De roman telt 158 bladzijden.

Thematiek

De dood is een overheersend motief in De sandwich. Niet alleen presenteert de verteller zijn verhaal als ‘een soort rouwdienst’ voor zijn overleden vrienden; meer nog is het zijn eigen doodsangst die er een stempel op drukt. Al in het eerste hoofdstuk bekent hij sinds enige maanden in de krant ook de rouwadvertenties te lezen, wat hij verklaart aan de hand van zijn leeftijd. Zevenentwintig is de leeftijd waarop ‘het vertrouwen in zijn lijf’ begint te verdwijnen, evenals een ‘vanzelfsprekend soort onsterfelijkheidsgevoel’. De dood staat niet langer ver van zijn bed. Die verandering van levenshouding wordt onder meer geïllustreerd door het beeld van de ‘vuile korst’ die de winterse straten bedekt en die in schril contrast staat met ‘de beschermende moederkoek die de jeugd aankleeft’.

Mede door de wat zwaarmoedige verteltoon staat de roman nadrukkelijk in het teken van tijd en ontbinding. Het mensbeeld dat deze thematiek draagt, is (dan ook) weinig opbeurend: ‘Ieder mens (...) voelt zich in de wereld te veel,’ bedenkt de hoofdpersoon ergens en ook het leven zelf ervaart hij als absurd, want betekenisloos. Zijn reis door de tijd wordt nu een poging met terugwerkende kracht zin en betekenis te geven aan wat eerst chaos en schijnorde was. Want enerzijds heeft de dood een verlammende uitwerking op alle vitaliteit; anderzijds echter laat ze ook de onsamenhangende massa van levensdata, feiten en voorvallen stollen én verder uitkristalliseren tot een nieuw geheel.

Dat nieuwe geheel is de roman zelf. De sandwich is behalve een verhaal over de dood ook een verantwoording van het schrijfproces. De verteller wijst erop hoe verleidelijk het is om de eerste aanzetten tot verhalend proza te zoeken in het ‘beteke-

[p. 74]

nisgevend herkauwen van herinneringen’. Maar dat stadium is hij al gepasseerd; zijn realisme is het realisme van de geest. Dat blijkt al in de eerste regels van zijn roman, als hij de dag beschrijft waarop hij Karines rouwadvertentie ontdekt: ‘Met tegenzin, 't kan haast niet anders, (cursivering door BP) haalde ik die februarimorgen in de Eerste Van der Helstraat melk en een Volkskrant’. Herinneren betekent ‘ordenen, bijslijpen, betekenis geven.’ Zo wordt het voor hem uiteindelijk mogelijk ook zijn eigen leven te lezen als een voltooide roman, waaruit al het overbodige is weggesneden en waarin alles met alles samenhangt.

Waardering

Frans de Rover: ‘Van der Heijdens oog voor het detail en de “omzichtige” beschrijving daarvan, zijn verweving van een complexe psychologische betekenislaag met schijnbaar alledaagse gebeurtenissen, maken dat zijn werk wel realistisch lijkt maar het toch niet is. Ook De sandwich is daarvan een voorbeeld - het gaat over heel wat meer dan alleen over de toevallige dood van twee kennissen van een schrijver. Het is daarbij ook de verantwoording van een schrijverschap dat terecht bekroond is.’ (Vrij Nederland/Boekenbijlage, 20-9-1986)

Arnold Heumakers: ‘Dat De sandwich (...) méér is dan alleen een knap geconstrueerd verhaal komt door iets anders. Wat mij het meest charmeerde aan dit boek is het tijdsbeeld dat erin wordt opgeroepen, bijna tussen de regels van het requiem door. Hier ligt ongetwijfeld, zoals hij ook al ruimschoots in De tandeloze tijd heeft getoond, Van der Heijdens grootste kracht.’ (De Volkskrant, 3-10-1986)