Eerste Druk. Jaargang 1986

[p. 34]

Jan Brokken
De zee van vroeger

(De Arbeiderspers, Amsterdam 1986)

Inhoud

Meer dan een bundel van verhalen is De zee van vroeger een verzameling portretten. Van Katja, de dochter van oom Stefan en tante Anna, die zich op haast overdreven wijze identificeert met haar Russische afkomst, maar die op een dag tot haar verbijstering moet horen het onwettige kind te zijn van een Noorse marinier en een ‘Amsterdamse zonder beroep’.

Van de Nederlander Weismuller, die na de oorlog in Indonesië is blijven hangen om daar zijn dagen te vullen met dromen, het bouwen van modelscheepjes en zich iedere nacht te laten ‘straffen’ door zijn huishoudster Sari, die zijn dochter blijkt te zijn. Van een alcoholische predikant in de Hoekse Waard, de vader van de verteller, die lijdt aan een kampsyndroom, op de kansel heidense dichters citeerde en die ooit een preek begon met de vraag of een wereld zonder God eigenlijk geen betere wereld zou zijn.

De meest opvallende plaats in deze galerij is echter voor Olga, de moeder van de verteller. Met liefde beschrijft hij haar zwerftocht door Europa, die in 1917 in het Russische Petersburg begon. Hij vertelt hoe zij in Zürich een Hollandse student theologie ontmoette, met wie zij naar de tropen trok, en hoe zij uiteindelijk, met hun beide zoons, na de oorlog in (het verzonnen) Portland neerstreken. Daar deed zij haar uiterste best om Hollands te worden, Hollandser eigenlijk dan de Hollanders, omdat vreemdelingen volgens haar perfecte burgers moesten zijn. Haar kinderen voedde zij op volgens dezelfde filosofie. ‘Word nou maar gewoon een Nederlander,’ smeekte ze. Gewoon, om dat woord ging het. Ik wilde niet gewoon worden. Mijn manier, vermoed ik, om haar te behagen.’

[p. 35]

Karakteristiek

De zeven verhalen in De zee van vroeger zijn door het terugkeren van dezelfde personen en locaties en door de dood van Olga, die in bijna alle verhalen een meer of minder belangrijke rol speelt, nauw met elkaar verbonden. Het is dan ook niet ten onrechte dat de schrijver van de tekst op de binnenflap stelt dat de bundel zich ook als een roman laat lezen.

Gezien de stijl en de techniek van vertellen passen de verhalen in de traditie die wel ‘Hollands realisme’ is genoemd: er is sprake van een ik-verteller, die er via een zorvuldige selectie van kenmerkende details uitstekend in slaagt mensen en situaties op te roepen. De zee van vroeger is mede hierdoor een goed leesbare bundel geworden. Het laatste verhaal, ‘Treinen op de maan’, heeft veel weg van een reisverhaal. Het gaat hierin niet om het portretteren van een familielid of een kennis, maar om de wederwaardigheden van de verteller in China.

De bundel telt 170 bladzijden.

Thematiek

Vervreemding, het gevoel ontworteld te zijn, is het alles overheersende thema in De zee van vroeger. ‘De meeste mensen reizen om thuis te komen. Maar ik ken dat gevoel helemaal niet,’ bekent Olga in een van de verhalen. Zij is daarin echter niet de enige; haar woorden zouden een motto kunnen zijn boven alle levens die de verteller in zijn verhalen tekent. Daarom speelt het verleden voor zijn hoofdrolspelers zo'n belangrijke rol. Steeds gaan hun gedachten terug naar vroeger, naar glorieuzer tijden, waarin vooral Rusland een voorname plaats inneemt. Het zijn de jaren waarin zij gelukkig waren, in harmonie met hun omgeving.

Maar juist de waarde die het verleden voor hen heeft maakt hen eens te meer tot ‘ballingen’, niet alleen in Nederland anno nu, maar in het leven in het algemeen. Het is immers maar de vraag of hun wereld-van-vroeger wel ooit bestaan heeft: herkomst is een produkt van de verbeelding - ‘dat wat je wilt zien, (...) dat wat je bij het beeld dat je van jezelf hebt vindt passen.’

Een ander thema in de bundel is de literatuur. Lezen, zo sugge-

[p. 36]

reert de verteller, was voor zijn ouders niet alleen een manier om zich een herkomst te creëren; het was vooral een vluchtweg. Daarom noemt hij zijn vaders bibliotheek ook ‘het logboek van imaginaire reizen’. Maar ook het schrijven kan dienen om de teleurstellende werkelijkheid te ontvluchten en de verteller stelt zich enkele malen ook als auteur voor! Schrijven is, in ieder geval in De zee van vroeger, een manier om zich een identiteit te verschaffen. Niet voor niets toont hij zich zo gefascineerd door Rusland en, in iets mindere mate, het voormalig Nederlandsch-Indië. Schrijven is ook een manier om vast te houden wat ‘begraven’ dreigt te worden. Daarom is De zee van vroeger uiteindelijk ook een gedenkschrift.

Waardering

Frank Ligtvoet: ‘Het lukt Brokken nu juist om met eenvoudige maar doeltreffende middelen een wereld op te roepen die meer dan één aspect in zich draagt. Het gemak waarmee Brokken die wereld helder en beeldend voor zijn lezers oproept is bewonderenswaardig.’ (De Volkskrant)

Hans Vervoort: ‘De verhalen zitten goed in elkaar, Brokken heeft iets te vertellen over mensen en gebeurtenissen en het centrale thema van ontworteling is een rijke bron voor herinneringen en gedachten. Daarom is het extra jammer dat de literator in Jan Brokken zich er zo intensief mee bemoeid heeft. Gebeurtenissen en dialogen worden vaak nodeloos verhevigd, het lijkt wel alsof Brokken er van uit gaat dat de lezer tragiek pas oppikt als er in grote letters Tragiek op staat.’ (NRC/Handelsblad, 13-6-1986)