Eerste Druk. Jaargang 1986

[p. 25]

Graa Boomsma
De idioot van de geschiedenis

(In de Knipscheer, Haarlem 1986)

Inhoud

De idioot van de geschiedenis is een poging tot reconstructie van de politiële acties die het Nederlandse leger in 1947 en 1948 tegen de kersverse Republiek Indonesia voerde en van de rol die Kerst daarin speelde, de vader van de verteller. Het is een verhaal over ‘heimwee, de gevaren van desertie, de goena-goena van de Javaanse natuur, de angst voor de dood, kapotte bijbels, het ongeloof, en, weer, over heimwee en leegte’. Een verhaal ook over de chaos van de bersiaptijd, waarin vrienden vijanden bleken te zijn en omgekeerd - over de ‘idiotie der historie’, kortom.

Soms brengt zijn werk in de veldkeukens Kerst vergetelheid, soms ook vlucht hij op zijn motor, de DKW die hij met wat moeite uit Nederland heeft kunnen meenemen. Maar ook Kerst ontkomt uiteindelijk niet aan het doden: tijdens een patrouille krijgt hij de opdracht een sluipschutter te liquideren. ‘Hij schiet zijn karabijn leeg, hij schiet zichzelf leeg.’

Die leegte blijft, ook thuis in Holland. Een enkele keer echter maakt ze plaats voor beelden uit het verleden en op een van die momenten start Kerst zijn vaders motorfiets. De schuurdeur heeft hij van binnenuit afgesloten.

Karakteristiek

De idioot van de geschiedenis telt 148 bladzijden en is opgebouwd uit drie ‘episoden’: Ongewone bewegingen, Iets groots en Decaden van staren. Hoewel de verhaallijn, zeker vanaf het tweede deel, chronologisch wordt afgewikkeld, is er van een rechttoe rechtaan verteld verhaal bepaald geen sprake. De verteller maakt namelijk veelvuldig gebruik van bestaande teksten, zoals brieven, radiotoespraken, Polygoonteksten en offi-

[p. 26]

ciële documenten. ‘Jongleren met geleende stemmen,’ noemt hij dat ergens. Door deze verteltechniek vergt het lezen van de roman wel enige inspanning, ook al doordat de verteller zich maar zelden op een alwetend standpunt stelt.

De beschrijving beperkt zich voornamelijk tot de gebeurtenissen; over de manier waarop Kerst het geweld om hem heen ervaart, wordt weinig verteld. Enerzijds worden de emoties hierdoor in toom gehouden; anderzijds blijven deze onder de oppervlakte voelbaar, onder meer door het gejaagde ritme dat door de korte en soms elliptische zinnen ontstaat.

Kenmerkend is verder dat de verteller van tijd tot tijd wordt toegesproken en op zijn vingers getikt. Het perspectief verspringt hierbij van de derde naar de tweede persoon. ‘Maar dat moet je niet zo abstract formuleren. Moet je wel iets beweren, of kruip je uit de huid van de gemakzuchtige alwetende verteller? Ja, jij! Voor je het weet zit je in moralistisch vaarwater, vingertje in de lucht in plaats van aan de pols of om de pen.’

Thematiek

Al schrijvende achterhalen wat er precies gebeurd is - dat is het doel dat de verteller in De idioot van de geschiedenis zich stelt. Gezien de opdracht en het motto die de roman meekreeg, en gezien de hoofdrolspeler natuurlijk, lijkt deze zoektocht zich allereerst op de vaderfiguur te concentreren. Tegelijkertijd echter ontstaat er zo een beeld van het gewelddadige optreden van de Nederlandse troepen in Indonesië.

Het motto is afkomstig uit The Dead Father van de Amerikaanse schrijver Donald Barthelme: ‘The Dead Father's head. The main thing is, his eyes are open. Staring up into the sky. The eyes are two-valued blue, the blues of the Gitane cigarette pack. The head never moves. Decades of staring.’ Om dat staren, dat plaatsvindt tijdens de ogenblikken tussen de foto's waarop de geschiedenis is vastgelegd, is het de verteller te doen; daar wil hij de waarheid vinden.

Daarom gaat hij met drie fotoboeken, een aantal brieven en zijn verbeelding aan de slag in een poging de geschiedenis opnieuw te ordenen. Maar al schrijvend ervaart hij de onhaalbaarheid van zijn streven. Hoezeer hij zich ook documenteert,

[p. 27]

schrijven is altijd hèrscheppen; literatuur is geen werkelijkheid! Daarom moet hij tenslotte erkennen dat hij gefaald heeft. ‘Je dacht een cirkelstructuur te scheppen, maar de kronkelige loop van de geschiedenis is tegen je. Je krijgt haar niet rond.’

De idioot van de geschiedenis is een roman in mineur; niet alleen vanwege de zelfmoord die in het slothoofdstuk wordt gesuggereerd of om de gebleken beperkingen van het schrijven, maar ook en vooral vanwege de levensvisie die enkele keren nadrukkelijk wordt geformuleerd: ‘Wat waar is, hoort niet tot deze wereld.’

Waardering

Hans Warren: ‘Het (boek) heeft een zekere allure, en dat is zeldzaam in onze letteren. Door een goed gedoseerde combinatie van allerlei invalshoeken en stijlen, een mengen van veel verleden met enkele scheuten heden, van platvloerse realiteit met subtiele fantasie ontstond een fascinerend tijdsbeeld dat evenwel méér dan tijdelijke geldingskracht kreeg.’ (Provinciale Zeeuwse Courant, 29-3-1986)

Marcel Verreck: ‘Het (post)moderne besef dat de werkelijkheid niet meer als een geheel is te vatten, is in de structuur van het boek merkbaar. Maar Boomsma heeft niet alleen een knappe compositie gemaakt. Rondom de figuur van Kerst heeft hij een intrigerende emotionele wereld gecreëerd en een aangrijpend portret van een tijd geschilderd.’ (Hervormd Nederland, 19-7-1986)