Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

Frans Pointl
De kip die over de soep vloog
door T. van Deel

In het realistische genre bestaat er altijd een zekere spanning tussen de uitbeelding en de verbeelding van de werkelijkheid. De uitbeelders blijven als het ware dicht bij de tekst van het leven en remmen hun verbeeldingskracht af om de realiteit geen geweld aan te doen. De verbeelders vertrouwen meer op de literatuur dan op de werkelijkheid, die ze pas door middel van woorden bestaansrecht verlenen.

Daaruit volgt dat het voor een literair criticus gemakkelijker is te oordelen over het werk van een verbeelder - want dan is een literair oordeel ter zake en mogelijk - dan over dat van een uitbeelder, want daar ligt het zwaartepunt niet in de literatuur maar in het leven. De tweedeling is wat kunstmatig, toegegeven, want zodra iemand een verhaal of roman schrijft is er van uitbeelding, in strikte zin, nooit sprake en speelt het verbeeldingselement natuurlijk altijd in meer of mindere mate een rol. Maar als de twee polen waartussen zich een bepaald soort schrijven beweegt, is de tweedeling toch wel bruikbaar.

Het debuut van de 56-jarige Frans Pointl, De kip die over de soep

[p. 143]

vloog, is typisch een verhalenbundel die zich sterk aan de uitbeeldende kant bevindt. De gebeurtenissen die erin worden beschreven, hebben zonder enige twijfel plaatsgevonden, de dingen die de mensen tegen elkaar zeggen, zijn ook werkelijk zo tegen elkaar gezegd, de verhalen in opeenvolging vormen in feite een in scènes opgedeelde levensgeschiedenis. Stilistisch zijn ze niet opvallend, en ook is de compositie zelden eigenaardig. Hoe Pointl het vertelt, is blijkbaar minder belangrijk dan wat hij vertelt. Intussen moet hij het, dat spreekt vanzelf, wel op de een of andere manier vertellen, want anders kan het niet verteld worden. Die manier is de sobere manier: korte, beschrijvende zinnen, suggestieve dialogen, ingedikte scènes zodat de bedoeling van de opeenvolging van gebeurtenissen duidelijk wordt. Niets is onduidelijk of onbegrijpelijk aan deze verhalen, ze geven zichzelf direct en vrijwel onomwonden prijs. Ook in hun geheel, in onderlinge samenhang, zijn ze thematisch de eenvoud zelf en laten de grote lijnen zich moeiteloos kennen.

Al deze eigenschappen maken de bescheiden kracht uit van dit proza, dat zich maar zelden vertilt, en dat een gevoelig-realistische toon goed weet vol te houden.

De kip die over de soep vloog is in zijn soort een aantrekkelijk debuut. De hoofdpersoon in alle verhalen is de zoon van een joodse moeder. Hij is geboren in 1933 en herinnert zich nog een paar dingen van voor de oorlog. Maar de meeste verhalen spelen zich toch erna af, wanneer de jongen opgroeit met zijn door de oorlogsverschrikkingen volstrekt getraumatiseerde moeder. Zij geeft zich op een verkilde en verstikkende manier over aan zijn opvoeding en zegt geregeld dat zij, als hij volwassen is, eruit zal stappen. De armoedige omstandigheden in zijn jeugd en, vooral, deze moeder (die in 1957 sterft) stempelen de jongen voor zijn hele leven tot iemand die het liefst alleen is, geen vaste betrekking nastreeft en spaarzame sociale en seksuele contacten spoedig verbreekt.

Vlak voor zijn moeder sterft, zegt zij nog: ‘Je moet de joodse begrafenisonderneming opbellen, zij zullen alles regelen. Vraag dokter Menist te controleren of ik niet schijndood ben. Verkoop de piano en de cassette met tafelzilver voor de ondersteuning alles inpikt.’ De zoon is de enige die bij de begrafenis is. De begrafenisondernemer, die zich voorstelt als Cohen, vraagt: ‘Hoe laat komt de rest van de familie?’ en het antwoord luidt: ‘Die zijn allemaal al zonder kist vertrokken.’

[p. 144]

In zekere zin is de dood van de moeder voor haar zoon een bevrijding, maar zijn toekomstverwachtingen zijn door het voorafgaande leven al zodanig verknoeid, dat een nieuw leven er al niet meer van kan komen. Ergens zegt hij het zo, op een voor zijn doen nogal artificiële manier: ‘In haar zou het klagend gaande blijven, zoals zij gaande en klagend in mij zou blijven.’ En op een andere plaats lezen we: ‘In mijn zestienjarig bestaan was meer dood dan leven geweest.’

Het portret van de moeder is, door de verschillende scènes heen, erg overtuigend zoals ook de relatie tot haar zoon en de gevolgen van haar houding erg overtuigend zijn beschreven. Ooit, voor de oorlog, was de moeder ‘een dame uit een sprookje’ die een zoon kreeg, niet van de man van wie zij in 1938 scheidde, maar van een ander, een jood met wie zij een korte maar hevige verhouding had. De jongen hoort dat pas na de oorlog: ‘Hij zal wel dood zijn, je echte vader. Je lijkt op hem.’

Overigens zijn de verhalen, bij alle thematische eenheid, gevarieerd genoeg. In sommige gaan de moeder en de zoon bij kennissen op bezoek en spelen de oorlog en de dood - en het verschil met vroeger - een subtiele rol. Ook besteedt Pointl vrij wat aandacht aan de weinig tot bloei komende seksualiteit van zijn hoofdpersoon, de omgang van scholieren onderling, de verliefdheid op het meisje Hanna, dat als ze veel ouder is zelfs nog een keer in zijn bed terechtkomt. Deze Hanna doorbreekt zijn ‘cirkel van stilte’ ook niet: ‘Gaandeweg waren mijn ambities verdampt, was ik een trage uitsteller geworden. Die traagheid deed me beseffen hoe snel de tijd de uren uit mijn lichaam weggriste, maar dat maakte me juist kalm. Het opgedrongen isolement van weleer had ik vrijwillig gehandhaafd. Alleen zijn schiep harmonie. Mijn binnenwereld moest onverstoord blijven. Deze vrouw zou op een ruwe en dominerende wijze trachten steeds dieper in mijn territorium binnen te dringen - tot ik nauwelijks meer zou weten wie ik was. Een hoge prijs voor harde tepels en een weke buik.’

Deze levensgeschiedenis in de vorm van verhalen heeft indruk op me gemaakt door de sobere en samenhangende manier waarop hij verteld wordt. Pointl heeft, zonder de tragiek van zijn personage zwaar aan te zetten - integendeel, hij is juist onderkoeld en summier - een pijnlijk inzicht gegeven in het leven van een overlevende.

‘Hoe laat komt de rest van de familie?’. Uit Trouw, 11 mei 1989.

[p. 145]

* ‘Ook de schrijver ziet het aan - in de “cirkel van stilte” die ook om zijn verhalen is gesponnen en die ze niet héél bijzonder maakt, maar er wel een zeer menselijke waarde aan geeft.’ (Diny Schouten, Vrij Nederland, 10 juni 1989)
* ‘Pointl blijkt een laconiek verteller te zijn, niet zonder gevoel voor humor en evenmin zonder venijn, getuige de opvallende nadruk waarmee de fysieke gebreken van enkele naoorlogse belagers worden vermeld.’ (Arnold Heumakers, de Volkskrant, 19 mei 1989)
In april 1989 verscheen van dit boek de eerste druk.