Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

Leo Pleysier
Wit is altijd schoon
door Jos Borré

Voor zijn vorige roman Shimmy (1987) schreef Leo Pleysier een drieluik over zijn verhouding tot zijn geboortestreek, de mensen die daar wonen en de mentaliteit tegenover het leven die er heerst. In De razernij der winderige dagen (1978) verwerkte hij het overlijden van zijn vader, en Kop in kas (1987) was aan zijn moeder gericht.

De aanleiding was een anekdote: toen de ik-persoon op een avond niet opengedaan werd, hoewel hij licht zag doorheen de rolluiken, drong hij het huis van zijn moeder binnen, beducht voor het ergste. Het bleek echter loos alarm: zij was niet thuis. Kop in kas werd de voortzetting van het briefje dat hij achterliet om de opengebroken deur te verklaren. Daarmee doorbrak hij zijn zwijgzaamheid tegenover haar, die voor hem een soort distantiëring inhield, zowel van haar levensopvatting (‘je houdt je maar best gedeisd in het leven, je steekt best je nek niet uit’) als van haar ontstelpbare, overweldigende woordenvloed.

In een interview met De Morgen (1 oktober 1983) zei Pleysier over zijn moeder: ‘...mijn moeder was - en is nog - de “taal”, de spraakzaamheid. Zij is helemaal verbaal ingesteld. De vervreemding tussen haar en mij situeert zich precies op dat vlak.’ En: ‘Het feit dat ik schrijf heeft ongetwijfeld met haar taal te maken, en mijn huidige verhouding tot haar is identiek met mijn verhouding tot haar taal.’ In Kop in kas nam Pleysier stukken teksten op waarin hij haar zelf aan het woord liet.

[p. 139]

In zijn nieuwe boek Wit is altijd schoon creëert hij de vreemde uitgangssituatie dat de moeder is overleden maar op haar sterfbed nog steeds doorratelt. Zoals de schrijver in de korte epiloog (overigens zijn enige tussenkomst) twee jaar na haar dood zijn moeder meent te herkennen in een verre passante, zo hoort hij haar na haar dood nog altijd praten. Pas als het defecte vriesbed waarop ze thuis ligt opgebaard hersteld is en de rigor mortis per stopcontact wordt onderhouden, geeft ze zich gewonnen.

Heel het boek door laat Pleysier haar dus aan het woord, in korte uitlatingen of in langere verhalen. Ze brengt ongeremd verslag uit van haar belevenissen van de laatste dagen of van vroeger. Toont ze zich na haar dood nog altijd even bezorgd als vroeger over de keurigheid van haar huis en huishouden, nu is ze ook nog begaan met de organisatie van het afleggen van haar lijk, het familiebezoek en de begrafenis.

De zoon tot wie ze zich richt, vraagt ze haar doodsprentje te schrijven (‘Gij hebt toch altijd de pen nogal kunnen vasthouden, gij!’), maar daar voelt hij niet veel voor. In de epiloog stelt hij zich voor dat hij met dit boek haar wens ingewilligd heeft. ‘Ge zijt er dan toch nog aan begonnen precies, aan mijn doodsprentje? Ge komt daar wel ruim laat mee voor de dag, vind ik. En zo lang dat dat geworden is! Kon dat niet wat korter? Dat gaat nogal wat kosten bij de drukker’ (110-111).

Hoe droevig de gelegenheid ook mag zijn, er schuilt vaak volkse opgewektheid en goedmoedige humor in de uitlatingen van de moeder, tot in de lugubere details toe. (‘'t Is goed hoor dat ge me wat gezelschap houdt. Want zo alleen op uw doodsbed, ge voelt u daar toch maar allenekens hoor!’ (76).) Dit is een onverwacht nieuw element dat wellicht bewijst dat Pleysiers verhouding tot zijn afkomst minder problematisch is geworden.

Anderzijds bevat dit puur geciteerde (maar prachtig tot een structuur bewerkte) taalidioom toch ook nog een heel precieze distantiëring van de auteur. Haar denkwijze, haar kleine referentiewereld en haar kijk op de wereld buiten de hare liggen mijlenver van die van haar zoon. Vandaar dat ze hem zijn zwijgzaamheid verwijt (‘Maar ik weet ook wel dat ge dikwijls niet eens meer luisterde naar mij op den duur. Of luisteren deed ge misschien nog wel maar antwoorden niet meer... want ge zat ondertussen met andere dingen in uw hoofd, ik zag het genoeg’ (47)), zijn ‘schaamte’ over haar taal (een oud thema in

[p. 140]

Pleysiers werk), of het feit dat hij zich nog zo weinig mensen uit het dorp herinnert.

Zijn vervreemding is dus alleszins niet opgeheven. Alleen is hij, op een paar opmerkingen van de moeder na (‘Gij met uw angsten altijd. Gij met uw emoties’ (52)), volledig aan de kant gaan staan om haar ongehinderd zichzelf te laten zijn.

Wat voor taal gebruikt de moeder dan? Net als voor de stukken in Kop in kas heeft Leo Pleysier gekozen voor een soort verregaand gekuist Nederlands. Het ging hem dus niet om de klankwaarde van haar taal, en evenmin om de typische woordenschat of de speciale uitdrukkingen. Die zijn maar schaars overgenomen (er is sprake van ‘ullie’ voor het bezittelijke ‘jullie’, van ‘sund’ voor ‘zonde’, enzovoort). Veeleer gaat het om syntactische eigenheden.

Vaak brengt de moeder het relaas van gesprekken die zij bij voorbeeld met de ‘coiffeuse’ gevoerd heeft, die op haar beurt een gesprek weergaf, wat een soort dubbele indirecte rede oplevert. Op een vroege ochtend ontstaat er ruzie tussen de coiffeuse en haar man als ze ontdekken dat ze pas in de late namiddag door een busje van het reisbureau zullen worden opgepikt. In het verslag luidt het dan: ‘Ge hadt zèlf toch al wel eens kunnen nakijken zeker! Had ze gezegd tegen hem, zei ze’ (69).

Ook de talloze herhalingen en hernomen verwijzingen typeren (en verluchten) dit taalgebruik. Voor de moeder sterft, is ze onwel geworden na het eten van wafels bij vriendin Gusta. ‘En Gusta had het er toen met Bertien en Tilleke over of het misschien ook niet zou kunnen liggen aan die paar lepels honing die ze in het deeg had gedaan. Want honing deed ze daar altijd een beetje bij, zei ze, bij het deeg, als ze wafels bakte, Gusta’ (11).

En waarom verkiest Gusta confituur bij de wafels? ‘Bloemsuiker haalde ze nooit meer in huis, zei ze. Dat klontert na een tijd altijd zo, zei ze, Gusta, bloemsuiker’ (89). (Een actrice op zoek naar een theatermonoloog vindt hier gesneden brood.)

Door haar taalgebruik toont de moeder haar persoonlijkheid, schetst zij haar leefwereld met haar vreugden en besognes, tekent zij de wereld zoals zij (en mensen zoals zij) hem ziet. Daar spreekt een soms verrassend simpele, onbedorven levensvisie uit.

Zo brengt Pleysier weer zeer treffend de hele levenshouding en

[p. 141]

mentaliteit in beeld, die hij in De weg naar Kralingen (1981) van een oude Kempense foto aflas en die hij in Kop in kas andersom trachtte te benaderen, namelijk door er zich van te distantiëren in plaats van er zich als auteur mee te vereenzelvigen. Hierdoor sluit dit boek direct aan bij het drieluik. Met ‘literaire’ taal heeft Pleysier in zijn eerdere, schijnbaar moeilijker op de taal bevochten boeken de wereld waaruit hij stamt niet beter in beeld kunnen brengen.

Door haar zo integraal aan het woord te laten, laat Pleysier tevens zijn moeder zelf het portret schilderen dat hij van haar wilde maken. (Maar laten we ons niet vergissen: deze ‘geciteerde’ taal kan niets anders dan het resultaat van een indringende bewerking zijn; dat ze natuurlijk en grappig overkomt, moet op rekening van de auteur worden geschreven.)

Voorts erkent Pleysier in de epiloog nogmaals dat zijn moeder hem ‘veel meer dan ik altijd gedacht of willen toegeven heb, gevoed en bemorst heeft met haar buitensporigheid, haar overdaad, haar surplussen, haar taal teveel’ (114), en kan men dit boek lezen als een ode aan, een erkenning van zijn ‘moedertaal’ in de letterlijke betekenis van dat woord.

Ten slotte, in het verlengde van de intimiteit die uit sommige passages spreekt: bij herhaling zegt de moeder in de tekst dat ze ‘wit’ zo ‘schoon’ vindt (wat in het Zuidnederlands zowel ‘netjes’ als ‘mooi’ betekent, en in deze context een onvervangbaar dubbelzinnig woord is).

In de epiloog vertrouwt de auteur de nagedachtenis van zijn moeder toe aan het allesomvattende ‘wit’, alsof hij bij het definitieve afscheid in een enorme schaalvergroting haar asse uitstrooit in de ijlte die de wereld omgeeft. Dit maakt dat Wit is altijd schoon misschien wel in de eerste plaats een ontroerend mooie hommage is van een schrijver aan zijn moeder.

‘Doodsprentje in moedertaal’. Uit De Morgen, 7 april 1989.
* ‘Heel mooi en lichtvoetig heeft Leo Pleysier laten zien hoe iemand de dood van een dierbare uitstelt. Het besef dat zij gestorven is wordt enerzijds toegelaten, door niet te zwijgen over de praktische kanten van opbaren en begrafenis, anderzijds uitgesteld, door te simuleren dat er nog communicatie mogelijk is. Van de dood valt niet te winnen. Maar Pleysier levert een bewonderenswaardige strijd.’ (Marjoleine de Vos, nrc Handelsblad, 24 maart 1989)

[p. 142]

* ‘Maar bij alle opmerkingen over water dat haar ontvliedt, lijkenlucht en het liggen op ijs blijft je het hele boek door een prettige bevreemding bekruipen. Het gepraat van de dode moeder geeft een humoristische distantie aan het beladen onderwerp van Wit is altijd schoon. Toch, of misschien juist daardoor, schetst Pleysier de verhouding tussen moeder en zoon op zeer ontroerende wijze.’ (Atte Jongstra, Het Parool, II maart 1989)
* ‘Het zal wel zijn wat ze het kleine simpele bestaan noemen, maar het is ook meer dan dat, ze was begiftigd met een babbel die af en toe baldadig was, die dikwijls van een mij heel sympathieke onbeschaamdheid was. Dat intrigeerde me omdat het niet klopt met het beeld van de brave, stugge, zwijgende Kempenaar. Er zat ook iets van verweer in, doe wat ge wilt, maar wij houden onze hebbel niet.’ (Leo Pleysier in een interview met Herman de Coninck, De Morgen, 19 mei 1989)
Het boek (februari 1989) is inmiddels voor de derde maal gedrukt, werd genomineerd voor de Ako-prijs 1988 en verschijnt in het najaar van 1989 in de eci-reeks Schrijvers van Nu.