Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

[p. 135]

Leonard Nolens
Geboortebewijs
door Bernard Dewulf

‘De cyclus “In naam van de vader en de zoon” uit Hommage heb ik bijna letterlijk in tranen geschreven. Argwaan.’: Leonard Nolens in zijn dagboek (nwt, 1988, 4). Enerzijds begrijp ik die achterdocht: een dichter snottert niet boven zijn zinnen, hij schrijft met opgedroogde tranen. Anderzijds is in de gedichten van Nolens een vaak zo verscheurd mens aan het woord dat ik me dat ‘bijna letterlijk’ best kan voorstellen. Nolens is het soort dichter, het soort mens voor wie alles van het schrijven afhangt. ‘Als ik niet schrijf, heb ik het gevoel dat ik niet besta,’ zegt hij.

Nolens wordt een ‘absoluut’ dichter genoemd, omdat hij tegenover het leven en de taal een onvoorwaardelijk engagement eist. Van relativeren is geen sprake. Leven is een zaak van moeten. In zijn nieuwe bundel Geboortebewijs formuleert hij het zo:

Ik moet alleen en zwijgzaam door het leven gaan
Omdat ik luister naar de tekst die mij heeft afgeroepen
Lang voordat ik kwam, lang nadat ik ging
Met beide voeten in de dagdroom die mij kent.

Hij heeft ook de reputatie een hard, meedogenloos dichter te zijn. Ik vind dat maar ten dele waar. Uit de manier waarop Nolens met taal omgaat, spreekt mededogen. De taal biedt onderdak, ‘een volledige plek voor het wonen’, aan de voortvluchtige (‘Ik leef maar heen en weer’), en is ook in die zin barmhartig dat zij hanteerbaar is, in tegenstelling tot het onontkoombare leven. Nolens koestert de taal - maar niet zoals bij voorbeeld Luuk Gruwez, die zich vooral in haar vermeit. Voor Nolens is zij een noodzakelijk houvast, een laatste kans. Elke regel torst daardoor veel gewicht; elk gedicht zit propvol zeer nadrukkelijk verkondigde ‘boodschap’.

Vroeger was die nadrukkelijkheid te retorisch, in de laatste bundels is zij dwingender geworden door een opmerkelijke versobering. Niet dat Nolens nu lichtere poëzie is gaan schrijven, het blijft poëzie van ‘het volle gewicht’, maar zijn gedichten zijn op een

[p. 136]

efficiëntere manier zwaar. Ze zijn nu draagbaar.

Nolens pakt geen nieuwe thema's aan, zijn poëzie heeft altijd expliciet over alle wezenlijke thema's gehandeld. Ook zijn toon is altijd dezelfde gebleven: gedragen, intens, bezwerend. Nolens dekt in zijn poëzie onvrede met de angst voor het bestaan toe met een weefsel van woorden, beelden, regels, zinnen - alsof hij bang is dat het nooit voldoende zal zijn, dat ooit de mot in de dekmantel van de taal zal zitten.

De titel Geboortebewijs slaat ten dele op die taal. Zodra een mens geboren wordt, leeft hij alleen, wordt de vanzelfsprekende samenhang met een ander voorgoed verbroken, hoort ‘ik’ nooit meer ècht bij ‘jij’. Voor Nolens is de enige contactmogelijkheid de taal, concreter: de geschreven taal, het gedicht. Dat mag een onhoudbaar standpunt lijken, de gedrevenheid van zijn gedichten bewijst dat hij er heilig in gelooft. Alleen de taal biedt voor hem uitzicht op een nieuwe, meer bevredigende geboorte. Een dichter mag het recht op zulke illusies niet ontnomen worden.

Iemand die zijn geboorte als het begin van alle ellende beschouwt, kan moeilijk anders dan zijn ouders op het matje roepen. Met alle schuldgevoelens van dien. Daarover gaat het mooie openingsgedicht van de bundel, tevens het eerste gedicht van een cyclus met de kille titel ‘Larvaal’:

Iemand, een verwant die ik niet mag verklikken,
Een dode met mijn naam bedient het roddelrad.
Dat zij te ziek was om te dragen, om te baren,
Fluistert hij, dat ik er nooit had mogen zijn.
En hij bepaalt de schuld die ik hier moet betalen.

Ik kijk en luister alle dagen naar de dagen
Die verdwijnen, blind, als stappen in de mist,
En kan niet meegaan, zomaar meegaan met mijn tijd.
Ik blijf een jongen die zijn kindertijd verzint,
Een oude man die zijn geboortepenning slaat.

Dit is hard en tegelijk melancholisch. Mij dunkt, dat laatste wordt te weinig benadrukt in de reacties op Nolens' poëzie. Onder de bitterheid schuilt een vaak moeizaam verwoorde weemoed, die nu opval-

[p. 137]

lender is dan vroeger. Al wil Nolens zeker niet in de eerste plaats ‘charmeren’, toch vind ik die haast stoïcijnse melancholie ontroerend. Ze dwingt respect af, door het onverzettelijke, de ernst - hoewel dat tegenwoordig een besmet woord is - en het feilbare, het gebrekkige, kortom: het volledige van die melancholie.

Nolens wil ‘poëzie met kloten’ en hij schrijft die. Maar kloten alleen garanderen nog geen kwaliteit. De poëzie van Nolens maakt indruk omdat de ‘vent’ die haar schrijft zo kwetsbaar rechtop in zijn verzen staat. Helemaal naakt. Voortdurend voor een spiegel, met haat en liefde zijn eigen ‘je’ en het onverzoenbare ‘wij’ onderzoekend:

Zo ben je soms bijna gestorven,
Als reuma dat houdingen zoekt
In de nacht, een zeer oud naakt
Dat zich niet bloot kan geven
Van de pijn, een schrikbeeld
Zonder ouders, zonder geboortebewijs.
Zo heb je soms bijna geleefd.

Geboortebewijs bevat gedichten over de liefde, de dood, de eenzaamheid, ons tijdsgewricht - maar een constante lijkt mij het begrip ‘onverzoenbaarheid’. In deze bundel werkt Nolens vaak met ‘afsplitsingen’, als het ware met schizofrene persoonlijke voornaamwoorden. ‘Zij’ kan bij voorbeeld haast tegelijk de taal, de moeder en de geliefde zijn; ‘ik’ is ‘jij’ en toch weer niet; ‘wij’ is onmogelijk. Tot in de grammatica is Nolens' levensgrote verlangen naar communicatie aanwezig. En eigenlijk is dat evident. Omdat de taal zijn enige middel is, moet hij dat middel volledig uitbuiten. Faalt de taal - en dat doet ze onvermijdelijk -, dan valt enkel nog daarvan het bewijs te leveren, telkens opnieuw een vergeefs (en allicht paradoxaal) geboortebewijs. Dat vraagt moed, een beetje gezonde gekte.

‘Een vent voor de spiegel’. Uit Nieuw Wereldtijdschrift, januari 1989.
* ‘Tussen veel knappe, saaie, bedachte, gortdroge, onberispelijke, maar o zo stemloze poëzie draagt die van Nolens de signatuur: nobele herkenbaarheid van de vent.’ (C.O. Jellema, Nieuwsblad van het Noorden, 25 november 1988)
* ‘Nolens’ poëzie, vol paradoxen, breed, en met een effectieve pathetiek, behoort tot de beste die er in onze taal geschreven wordt.’ (T. van Deel, Trouw, 18 april 1989)

[p. 138]

* ‘Het woord “jij” is in mijn gedichten de laatste jaren ook vaak de dichter zelf, of het woord, of de “jij” als de geliefde, of “jij” als men. In het gedicht “Driehoeksverhouding” poog ik de polarisering van de voornaamwoorden te doorbreken. Misschien droom ik van een taal zonder voornaamwoorden. Het is afschuwelijk dat wij opgesloten zitten in die vaststelling dat er slechts twee soorten mensen bestaan: jij en ik.’ (Leonard Nolens in een interview met Daniël Billiet, Knack, 26 oktober 1988)
Geboortebewijs verscheen in augustus 1988 in eerste druk.