Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

Harry Mulisch
De elementen
door Arnold Heumakers

Zouden de boeken van Harry Mulisch over pakweg vijftig jaar nog kunnen worden begrepen? Het nu al zo kwijnende bestaan van de gymnasiumcultuur doet het ergste vrezen. Wie zal zich dan nog iets kunnen voorstellen bij namen als Poseidon, Minos, Pasiphaë of Daedalus? Namen die Mulisch noemt in zijn nieuwe roman De elementen zonder dat de uitleg erbij wordt geleverd. De mythologische werkelijkheid waartoe zij behoren is in de ogen van Mulisch immers niet iets van het verleden, maar strekt zich uit tot in het heden:

[p. 132]

mythen zijn tijdloos. Maar wat als de mensheid zich van hen heeft afgekeerd?

Mulisch' hoofdpersoon in De elementen vraagt zich op een gegeven moment af: ‘Is het uitgesloten, dat de kwaliteit van het mensdom inderdaad voortdurend minder is geworden met de onophoudelijke aftocht van de goden?’ En daarmee is het tegelijkertijd een vraag van de lezer geworden, die in De elementen met de haren bij het verhaal wordt gesleept. Hij is het namelijk die Mulisch al op de eerste bladzijde dwingend uitnodigt zich te verplaatsen in de huid van zijn hoofdpersoon. De roman is, zoals het elders heet, een ‘experiment dat wij beiden hier met ons drieën ondernemen’: schrijver, lezer en hoofdpersoon. Om de lezer hieraan te herinneren, worden hij en de hoofdpersoon dan ook consequent met ‘jij’ aangesproken.

De romanwereld waarin de lezer wordt verplaatst, is op het eerste gezicht een zeer herkenbare. De hoofdpersoon, Dick Bender genaamd, is een succesvolle reclameman, ongelukkig gehuwd met Regina (er wordt stiekem aan scheiding gedacht), vader van Dick Jr. en Ida, en met vakantie op Kreta, waar hij zojuist zijn veertigste verjaardag heeft gevierd. Veertig is ‘de leeftijd waarop, naar men zegt, het leven begint’. Maar als hem een paar dagen later wordt gevraagd waaróm hij leeft, antwoordt hij: ‘Om te sterven.’ Het antwoord valt in de smaak bij de steller van de vraag, vorst Mendelejev, een van de superrijken met wie Dick kennismaakt aan boord van een luxueus jacht in de haven van Ajíos Nikólaos.

Dit jacht is het eigendom van een van Dicks steenrijke opdrachtgevers, die met een groep uitgelezen vrienden (‘de eigenaars van de aarde’) op weg is naar Egypte. Hierover zegt deze vorst Mendelejev iets merkwaardigs: de tocht van Europa naar Egypte maakt op hem de indruk van ‘een reis door de tijd’. En Kreta is voor hem de grens tussen zeg maar de geschiedenis en ‘het dodenrijk’. In de verdere belevenissen van Dick wordt dit op een verrassende wijze bewaarheid. Kreta blijkt ook voor hem een grens te zijn, die hij aan het slot van de roman overschrijdt - de dood in.

De dood is echter voor hem ook een moment van opperst geluk, een ervaring van eeuwigheid die het eind doet samenvallen met het begin, volgens een logica die niet alleen op Mulisch een grote aantrekkingskracht uitoefent; in de roman worden (bij monde van vorst Mendelejev) ook Hegel en Eliot genoemd. Dicks verblijf op het ‘archaïsche eiland’ Kreta heeft iets van een regressie, een terugkeer naar de ‘eeuwige wereld’ van de jeugd, die zich nadien alleen

[p. 133]

nog af en toe heeft vertoond in de liefde en in de schoonheid van kunst of natuur. Deze terugkeer (die op tal van plaatsen in de roman wordt gesuggereerd, bij voorbeeld daar waar vorst Mendelejev hem ‘een kind’ noemt; en begon het leven niet met veertig?) loopt als het ware vooruit op het - eeuwige - begin dat de dood zal zijn.

Uiteraard krijgt de terugkeer ook een psychologische pendant, in een symbolische overgave aan de moederschoot, waarvoor Mulisch het oeroude symbool van de zee heeft gekozen. Dat Dick op de bodem van de zee het beeld van een hermafrodiet aantreft lees ik voorts als een eveneens symbolische verlossing van het Oedipus-complex (dat via een jeugdherinnering werd aangestipt): alleen in een tweeslachtig wezen blijft de liefde (de eenheid van man en vrouw) bewaard die in het huwelijk van Dick en Regina onherroepelijk verloren is gegaan. Ook de hermafrodiet wijst naar een wereld van vóór de tragedie, naar het eeuwige nu dat Dick door zijn sterven zal bereiken.

Voor dat sterven zelf heeft Mulisch ook nog uit een ander vaatje getapt, om de harmonie die de eeuwigheid ons zal bereiden duidelijk te maken. Via een zeer onverwachte samenloop van omstandigheden (die ik hier dan ook niet zal verklappen) brengt Dicks dood de vier oerelementen bijeen, waaruit volgens de filosoof Empedocles de kosmos was opgebouwd: aarde, water, lucht en vuur.

De harmonie die zo ontstaat, betekent een overwinning op ruimte en tijd: Dicks dood valt samen met een ‘oneindig’ moment, waarin de wereld weer even één is. Om het in een eindige vorm te kunnen weergeven gebruikt Mulisch het woord ‘licht’. Maar omdat het niet echt om licht gaat (hoogstens om iets dat met licht te maken heeft, ook in de overdrachtelijke zin van ‘het licht zien’) staat er een kruis door het woord, precies zoals Heidegger ooit het kernbegrip uit zijn filosofie (Sein) doorgekruist heeft laten afdrukken. Waarom? Omdat wat er wordt bedoeld onmogelijk adequaat in woorden kan worden uitgedrukt.

In zekere zin geldt dat laatste voor de hele roman. Wat zich precies afspeelt onder de oppervlakte van het verhaal over Dick en Regina en hun beide kinderen leent zich niet voor een eenduidige verklaring. Mij lukt het tenminste niet alle raadsels die worden opgegeven te ontsluieren, en ik betwijfel of dat ook mogelijk is. Die raadsels met hun vaak mythologische verwijzingen hebben vooral tot functie te herinneren aan wat er nog meer is dan alleen de oppervlakte. De mens leeft ‘in een grote wereld vol geheimen’, realiseert Dick zich

[p. 134]

voor het eerst wanneer hij als kind in het nachtelijke duister naar de oplichtende wijzers van zijn horloge kijkt. Van die ‘geheimen’ kan men slechts af en toe een glimp opvangen, een vermoeden articuleren, een spoor waarnemen (zoals de veer die op bladzijde 42 in het paleis te Knossos aan de voeten van Dick en zijn zoon valt, uit een lege hemel waarin Ikaros natuurlijk niet meer kan worden aangewezen).

Het knappe van Mulisch' roman is dat daarin voortdurend zulke glimpen, vermoedens en sporen oplichten. In een ‘onttoverde’ wereld die wordt geregeerd door het geld en bevolkt door ‘holle’ mensen, blijkt nog niet alles verloren te zijn. De elementen krijgt daardoor het karakter van een loutering, waarna de lezer inderdaad als een ‘Phoenix’ uit zijn as kan verrijzen, zoals hem in de slotregel wordt opgedragen. Misschien is de mensheid voor de mythologie verloren, maar met deze beeldschoon geschreven roman bewijst Mulisch opnieuw dat het in elk geval aan hem niet heeft gelegen.

‘Een hermafrodiet op de bodem van de zee’. Uit de Volkskrant, 14 oktober 1988.
* ‘Mulisch geeft je het geloof in de betekenis van oude verhalen terug. Dat kunnen alleen schrijvers van de nieuwe mythe: de roman.’ (Ton Verbeeten, De Gelderlander, 5 november 1988)
* ‘Oók erg opzichtig is de gemaniëreerde tweede persoon die Mulisch koos voor zijn verhaal. Even is het grappig: de schrijver die zijn personage gemeenzaam met “jij” aanspreekt en minzaam met hem onderhandelt, maar het grapje gaat gauw tegenstaan en dan is het boek nog niet half uit.’ (Diny Schouten, Vrij Nederland, 29 oktober 1988)
* ‘Persoonlijk spreken de rechtlijnige novellen van Hermans zoals Geyerstein's dynamiek mij veel meer aan dan de barokke, opgeblazen en soms bepaald onzinnige fantasieën van Mulisch. Maar schrijven kan hij. Dat weten we allemaal. En dat blijkt nu opnieuw.’ (I. Sitniakowsky, De Telegraaf, 21 oktober 1988)
* ‘Mulisch geeft de mens met weinig tijd en veel ambitie met deze korte roman wel stof tot nadenken. Het is een ideaal cadeau van bedrijven voor hun kaderleden.’ (Karel Osstyn, De Standaard, 12 november 1988)
Van De elementen (september 1988) verscheen inmiddels een vierde druk. Het stond 21 weken in de Top Tien van meest verkochte boeken.