Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

Harry Mulisch
Het beeld en de klok
door Arnold Heumakers

Hoe groter een oeuvre is, hoe minder een schrijver hoeft te schrijven en hoe meer er desondanks staat. Het nieuwe boek, verhaal of gedicht wordt altijd geschreven na de vorige en in het licht daarvan gelezen. Geen schrijver begint telkens helemaal opnieuw. Alleen

[p. 128]

op deze voorwaarde ontstaat er een oeuvre, dat wil zeggen: een som waarvan de delen elkaar verhelderen, hoe onderling verschillend ze ook mogen zijn.

Een goed voorbeeld is het oeuvre van Harry Mulisch, waarin diversiteit en samenhang in ruime mate voor handen zijn. Elke nieuwe toevoeging verheldert het voorafgaande en wordt erdoor verhelderd. Zonder die voorkennis is het nieuwe werk zelfs niet of hoogstens op een oppervlakkig niveau te begrijpen. Nu is dat laatste bij een deel van de boeken die Mulisch de afgelopen twintig jaar heeft gepubliceerd heel wel mogelijk; romans als Twee vrouwen en De aanslag hebben niet voor niets een massa-publiek weten te bereiken.

Voor De pupil en De elementen gaat dat echter alweer iets minder op. In beide gevallen is wel sprake van een verhaal dat ook bij oppervlakkige lezing de aandacht gaande houdt, Mulisch schrijft daarvoor goed genoeg, maar de werkelijke charme zit toch ergens anders: in de vele verborgen verwijzingen naar en verknopingen met de mythologische privéwereld die Mulisch in de rest van zijn oeuvre heeft opgebouwd.

In nog veel sterkere mate is dat het geval in zijn jongste geschrift, Het beeld en de klok, waarin op speelse wijze en in een zeer kort bestek heel wat van die wereld overhoop wordt gehaald. Volgens de achterflap betreft het ‘een autobiografische fantasie over klokken, schaduwen en de letter a’. Dat klinkt niet erg veelbelovend, maar het blijkt gelukkig mee te vallen. De nadruk ligt vooral op de fantasie, die hier - nota bene na een ‘knipoog’ - een standbeeld van zijn sokkel weet te krijgen voor een rondwandeling door Haarlem.

Wanneer de knipoog wordt gemaakt, is de lezer overigens al gewaarschuwd. Al op de eerste bladzijde weet hij, althans wat dit betreft, waar hij aan toe is, want daar blijkt de verteller van het verhaal het standbeeld te zijn dat op de Grote Markt te Haarlem Laurens Janszoon Coster moet voorstellen, de vermeende uitvinder van de boekdrukkunst. De knipoog die de wandeling ontketent, is afkomstig van een man die het standbeeld ‘de meester’ noemt en in wie de lezer zonder veel moeite de schrijver Harry Mulisch (inclusief diens spreekwoordelijke bescheidenheid) kan herkennen.

Samen maken zij een wandeling door Haarlem, voor Mulisch ‘de plek van zijn oorsprong’, voor het standbeeld de microcosmos waarvan hij, staande op de ‘zevensprong’ van de Grote Markt, zichzelf het roerloze middelpunt waant. Vandaar dat hij kan zeggen dat al generaties lang de zon ‘om mij heen’ draait, terwijl het in werkelijk-

[p. 129]

heid natuurlijk precies andersom is. Maar is het ‘psychologisch en metafysisch’ mogelijk de eigen positie níet te beschouwen als een middelpunt?

Jazeker, wie een reis om de wereld maakt (zoals de meester in dit verhaal zojuist heeft gedaan; hij geeft het standbeeld er een verslag van), realiseert zich onderweg de betrekkelijkheid van het eigen standpunt; het horloge moet steeds worden bij gesteld en ook de positie ten opzichte van de zon is onderhevig aan voortdurende wijzigingen. In Australië bij voorbeeld, het werelddeel van onze tegenvoeters, heeft de meester tot zijn voldoening kunnen vaststellen dat de zon voor wie er met zijn gezicht naar toe staat van rechts naar links gaat in plaats van andersom zoals bij ons het geval is. Om dezelfde reden draaien in Australië de schaduwen van links naar rechts.

Aan de schaduw wordt in Het beeld en de klok de betrekkelijkheid van plaats en tijd afgemeten. Maar de schaduw heeft tegelijkertijd nog veel meer te betekenen. Van de meester wordt immers gezegd dat hij ‘tot die zeer zeldzame mensen (behoort), die de schaduw van een ander hebben’. En ook: ‘Aan de vraag, wiens schaduw de zijne is, en wie zijnerzijds zijn schaduw bezit, wijdt hij van jongs af aan zijn onderzoekingen.’

Bij wijze van antwoord volgen de nodige suggesties, en daaruit kan men afleiden dat als de meester en Mulisch inderdaad een en dezelfde persoon zijn, die ‘onderzoekingen’ identiek moeten zijn aan de queeste welke Mulisch in zijn literaire werk sinds jaar en dag onderneemt. De literatuur is het zoeken naar de eigen onbekende schaduw: heeft Mulisch niet ook al eens geschreven dat de literaire vormen voortkomen uit een ‘hermetische onderwereld’? Die wereld, van de droom, van het onbewuste, van de dood, is voor hem even reëel als de wereld van het licht, van het waken, van de ratio. Of zoals het nogal cryptisch in Het beeld en de klok staat: ‘De wereld (is) niet alleen wat zij is, maar ook wat zij niet is.’ In een ander werk heeft Mulisch van deze paradox zelfs het uitgangspunt gemaakt voor een ‘compositie van de wereld’.

Een compositie impliceert orde en ordening; en zo is het ook met de literatuur. De ‘onderzoekingen’ van de meester leiden niet tot chaos, maar tot liefst zo volmaakt mogelijke vormen. Wat op het eerste gezicht toeval lijkt, blijkt in feite onderworpen te zijn aan strenge - in dit geval geometrische - principes: men moet ze alleen kunnen en willen zien.

In Het beeld en de klok valt het eureka-moment van de onderzoeker

[p. 130]

samen met de ontdekking van het pentagon (de regelmatige vijfhoek met daar binnenin het stervormige symbool van de pythagorese broederschap) als de passende vorm voor de ‘volmaakte wijzerstand’ (negen over tien) van het horloge, terwijl bovendien in dit symbool, zoals het standbeeld verrast uitroept, ook ‘vijf in elkaar geschoven a's’ kunnen worden herkend. Op deze manier worden de taal en de ruimtelijke expressie van de tijd (op de wijzerplaat van een klok) verbonden met wat de meester ergens aanduidt als het ‘mathematische hart van de wereld’.

En daar blijft het niet bij, want elementen van het pentagon blijken opeens overal te kunnen worden teruggevonden. Bij voorbeeld in de grafische voorstelling van de wereldreis die de meester zojuist achter de rug heeft: in de lijn Amsterdam-Brisbane-San Francisco bevindt zich dezelfde hoek van honderdacht graden die vijfvoudig aanwezig is in een pentagon. En om het nog ingewikkelder te maken komt hier ook Freud ineens om de hoek kijken, want naar San Francisco was de meester gereisd om er ‘zijn oude moeder’ op te zoeken, en dat wijst weer vooruit naar wat het standbeeld op de laatste bladzijde ontdekt: namelijk dat de schaduw van de meester identiek (of om een Mulisch-woord te gebruiken: octaaf) is aan die van zijn moeder. Wat is uiteindelijk het wezen van de literatuur? Niets anders dan een terugkeer naar de oorsprong, lijkt Mulisch hier te willen zeggen. Maar de oorsprong is ook de dood. Heeft Mulisch naar aanleiding van zijn eigen vader niet eens geschreven: ‘Wie tot zijn moeder begint in te keren, die is op de weg terug’? In dit zelfde licht moet waarschijnlijk de opwinding van de meester worden begrepen, wanneer hij in het vliegtuig naar San Francisco tegelijkertijd de evenaar en de datumgrens overschrijdt. ‘Gedurende een etmaal zullen wij onze eigen dubbelgangers zijn!’, roept hij uit. Leven en dood, met andere woorden, zijn hier even samengevallen.

De dood is onze dubbelganger, net als onze schaduw. Maar beide moeten wel hun plaats weten, en dat is voor de schaduw ‘plat op de grond’. Wanneer de schaduw die plaats verlaat, is er sprake van een ‘opstand’ die het leven bedreigt. Op bladzijden 44 en 45 van Het beeld en de klok memoreert Mulisch, bij monde van de meester, een dergelijke opstand die zes jaar geleden zou hebben plaatsgehad, zij het toen zonder succes.

Mulisch' schrijven is, om zijn eigen woorden te gebruiken, een ‘orphisch temmen’ van de dood; iets wat natuurlijk alleen mogelijk is

[p. 131]

zolang de schrijver in leven blijft. In Het beeld en de klok blijkt dat leven vooral uit de lichtvoetige en elegante manier waarop Mulisch, puttend uit de thematiek van vrijwel zijn hele oeuvre (met inbegrip van een nijdige uitval naar de ‘doodse’ technologie, hier gesymboliseerd door het digitaal horloge), speelt met de dood in haar vele verborgen gedaanten - een passende hommage aan de onlangs gestorven vriend Hein Donner, aan wie het boekje is opgedragen, maar niet minder ook een uitdagende bezwering van wat hem zes jaar geleden zelf moet zijn over komen.

‘Vijf in elkaar geschoven a's’. Uit de Volkskrant, 10 maart 1989.
* ‘Alle herkenbaarheid ten spijt is het toch niet de authentieke Mulisch van vlees en bloed die hier optreedt. Net als in De pupil hebben we van doen met een personage dat ons wordt getoond in de lachspiegel van zelfspot gemengd met zelfoverschatting, en dat allemaal gestileerd op de onnavolgbaar parmantige wijze die we van Mulisch kennen.’ (Jaap Goedegebuure, Haagse Post, 11 maart 1989)
* ‘Net als De pupil en De elementen is de novelle een ongebreideld fantastische vertelling geworden waarin voor de werkelijkheid nauwelijks plaats is en voor losse invallen en curieuze gedachtenbouwsels des te meer. Het resultaat is een verhaal dat zich met genoegen laat lezen, maar daar is dan ook alles mee gezegd.’ (Anton Brand, Nieuwsblad van het Noorden, 17 maart 1989)
Het beeld en de klok verscheen in februari 1989 in eerste druk. Het stond negen weken in de Top Tien van meest verkochte boeken.