Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

Maaike Meijer
De lust tot lezen
door Lucie Th. Vermij

In december 1988 nam Maaike Meijer in de statige Academiezaal te Utrecht onder het toeziend oog van geleerde Heren aan de wand en geleerde Dames in de zaal haar doctorsbul in ontvangst. Toen bij die uitreiking het cum laude werd uitgesproken steeg uit die zaal een langdurig applaus en gejuich op. Meijers proefschrift De lust tot lezen is dan ook niet zomaar een proefschrift: het is een mijlpaal in de geschiedenis van de Nederlandse feministische literatuurstudies.

Maaike Meijer koppelt in De lust tot lezen inzichten die zij in de vrouwenliteratuurbeweging heeft opgedaan terug naar de traditionele literatuurwetenschap, waar zij zich in vroeger tijden - en met haar vele feministische literatuurwetenschapsters - geheel van afgekeerd had. Nu tracht zij de banden met die traditionele wetenschap weer aan te knopen door middel van een goed gesprek. In dat gesprek biedt Meijer voor het in haar ogen zeer aanvechtbare concept van één literaire canon een alternatief aan: een literair ‘polysysteem’, dat wil zeggen: een literatuurgeschiedenis waarin niet alleen de dominante cultuur van witte heteroseksuele mannen wordt beschreven, maar waarin ook plaats is voor literaturen uit andere circuits.

Bovendien is De lust tot lezen een proefschrift dat niet alleen interessant en toegankelijk is voor collega's in de wetenschap, maar voor iedereen die zich interesseert voor cultuurbeschouwing, en in het bijzonder voor wie de poëzie een warm hart toedraagt. Behalve dat

[p. 122]

Meijer veelvuldig reeds bestaande theoretische concepten aanhaalt en zelf nieuwe ontwikkelt, belicht zij het werk van een aantal Nederlandse dichteressen vanuit verrassende, nieuwe invalshoeken. De trage, associatieve manier waarop zij dat doet schrijft die poëzie nu eens niet kapot, maar maakt die mogelijk nog betekenisvoller. Meijer haalt allerlei verrassende associaties en vele mogelijke betekenissen boven tafel, overigens zonder voor één enkele betekenis te kiezen.

Literatuurwetenschap bedrijven is in de optiek van Maaike Meijer zeker geen technisch beroep: voor haar studies is de liefde voor de letteren een duidelijke drijfveer, of zoals ze het zelf formuleert in de inleiding: ‘Elk boek begint met een droom en dit was de mijne: een geschiedenis van het werk van moderne Nederlandse dichteressen. Mijn beminden!’ Ze vertelt daar dat zij zich oorspronkelijk ten doel had gesteld een handboek samen te stellen, vergelijkbaar met Anglo-Amerikaanse standaardwerken als A literature of their own van Elaine Showalter en The Norton anthology of literature by women van Sandra Gilbert en Susan Gubar. Bij het uitwerken van deze droom stuitte ze echter op het probleem dat er nog maar weinig studie naar het werk van haar beminden was gedaan. Bij gebrek aan bevredigend secundair materiaal besloot Meijer daarom zelf interpretaties te gaan maken, waarbij zij al snel stuitte op de beperkingen van de traditionele tekstanalyse.

De lust tot lezen begint dan ook met zo'n traditionele tekstanalyse en wel van het werk van Vasalis, dat over het algemeen wordt beschouwd als staand buiten elke traditie. Meijer behandelt een aantal van haar gedichten binnen een mystiek interpretatiekader zoals dat eerder werd toegepast op werk van Lucebert. Daarmee geeft ze Vasalis een plaats in de eeuwenoude traditie van mystieke poëzie, waarmee ze het werk van de dichteres een plaats geeft in de Nederlandse literatuurgeschiedenis.

Tegelijkertijd confronteert Meijer zichzelf (en de lezer) met een schoolse manier van interpreteren die poëzie misschien wel de plaats geeft die haar toekomt, maar die de zeggingskracht naar de achtergrond schuift. Dat is voor Meijer reden genoeg om - in het hoofdstuk ‘De paradox van de interpretatie’ - argumenten te zoeken om in de wetenschap andere dan technische leeshoudingen aan te wenden, die de literaire kracht van een tekst meer recht doen en ruimte geven voor meer dan één interpretatie of betekenis.

[p. 123]

De betekenis van een tekst ligt, aldus Meijer, niet alleen in de tekst, maar vooral in de ontmoeting met de lezer. Omdat ‘de’ lezer niet bestaat (sekse, huidskleur, maatschappelijke positie en seksuele geaardheid bepalen in hoge mate welke betekenis een lezer aan een tekst geeft), zou er ruimte moeten zijn voor betekenisgeving vanuit verschillende invalshoeken.

Maaike Meijer pleit voor actieve, creatieve leeshoudingen en introduceert er een paar: lezen vanuit verzet (resisting reading), een erotische ofwel meegaande leeshouding, en lezen vanuit een bepaalde (sub)culturele betrokkenheid, zoals bij voorbeeld lezen-als-lesbo.

De lesbolezer, om daar maar eens mee te beginnen, is volgens Meijer niet zozeer deskundig in het aanwijzen van lesbische betekenissen in een tekst als wel in het creëren ervan. Zij herkent in personages gevoelsgenotes waar de heterolezer die niet zou vermoeden. Als voorbeeld neemt zij onder meer het gedicht ‘Virgo’ van Hella Haasse, dat begint met de woorden ‘Zij is een wezen tussen vrouw en knaap -’. Meijer biedt vervolgens een scala aan literaire en buitenliteraire teksten aan, dat het beeld van de lesbische vrouw als wezen tussen vrouw en knaap bevestigt. Hiermee wil zij overigens niet ‘bewijzen’ dat Hella Haasse met ‘Virgo’ een lesbisch gedicht geschreven zou hebben, maar wel dat zo'n gedicht voor een lesbolezer een extra dimensie heeft.

Vanuit een erotische leeshouding laat de lezer zich verleiden door een tekst en is zij bereid nieuwe, vreemde betekenissen te ontdekken. Vanuit deze leeshouding bekijkt Meijer onder andere de vroege gedichten van Judith Herzberg. Met termen als ‘ontregeling’ en ‘complificatie’ probeert Meijer aan te tonen dat Herzbergs poëzie complexer is dan de snelle lezer bij oppervlakkige lezing meent. Eerst laat zij zien wat er gebeurt wanneer bij het interpreteren ‘open plekken’ in een gedicht als het ware worden volgestort met een betekenis. Dat doet ze aan de hand van interpretaties van het gedicht ‘Ziekenbezoek’: ‘Mijn vader had een lang uur zitten zwijgen bij mijn bed. / Toen hij zijn hoed had opgezet / zei ik, nou, dit gesprek / is makkelijk te resumeren. / Nee, zei hij, nee toch niet, / je moet het maar eens proberen.’

Twee interpretatoren gaven de voorkeur aan meer complexe gedichten en lieten dit gedicht verder maar liggen; een derde zag in de vaderfiguur een symbool voor God; een vierde verleende het gedicht de nodige complexiteit door het te lezen als een gedicht óver

[p. 124]

poëzie; en volgens een vijfde gaat het over poëtica. Meijer laat vele mogelijke betekenissen de revue passeren: mogelijke gevoelens en gedachten bij zowel de vader als de dochter, eventuele oorzaken daarvoor, maar ze maakt geen uiteindelijke keuze. In haar ogen hoeft een vraag niet met een antwoord te worden afgekapt.

Vanuit een politieke leeshouding is een lezer bereid maatschappelijke kennis en inzichten mee te nemen om een literaire tekst beter te begrijpen. In het kader van sexual textual politics (een term van Toril Moi) herleest zij het werk van Neeltje Maria Min. Bijzonder omzichtig formuleert Meijer mogelijke betekenissen en komt ten slotte uit bij ‘incest’ als interpretatiekader.

Ondanks alle recente aandacht voor het onderwerp incest/dochterverkrachting in de media ken ik niemand die dit in het werk van Min had gezien - ikzelf ook niet. Blijkbaar is het taboe zo groot dat je de koppeling niet maakt, tenzij iemand je daartoe dwingt.

Als resisting reader buigt Meijer zich in het hoofdstuk ‘Neerlandistiek, racisme en zwarte poëzie’ over de Zuidafrikaanse letterkunde, die jarenlang een vanzelfsprekend onderdeel is geweest van de Nederlandse literatuurgeschiedenis. De laatste jaren is daar overigens verandering in gekomen: de hoofdstukken Zuidafrikaanse literatuur zijn uit de boeken verdwenen. Dit is niet zoals je zou verwachten met polemiek gepaard gegaan, het is geruisloos gebeurd.

In het werk van de in Nederland woonachtige Elisabeth Eybers zegt Meijer geen racistische of reactionaire elementen gevonden te hebben. Voor het verzettend lezen werpt zij zich op een gedicht van een manlijke dichter, en wel ‘Boer’ uit 1945 van Dirk Opperman, dat zich volgens Meijer in eerste instantie als pastoraal en positief laat lezen. Zij plaatst het vervolgens in de politieke context, waarin het werd geschreven.

In 1913 en 1936 werden in Zuid-Afrika de Native Land Acts van kracht waardoor landbouwgronden van witte en zwarte boeren gescheiden werden. In de daaropvolgende decennia werden de zwarte boeren van hun land gejaagd naar onvruchtbare gebieden, die de autoriteiten in de jaren vijftig ‘thuislanden’ zijn gaan noemen. De zwarte boeren werden zo gedwongen arbeiders te worden op de witte boerenplaatsen. Wanneer je het gedicht met dat besef leest, krijgt de esthetiek van het beeld van de boer die ‘van soggens vroeg agter vier osse en die ploeg’ stapt een nogal bittere smaak.

Overigens past Meijer het procédé van verzettend lezen niet alleen

[p. 125]

toe op werk van in haar ogen ‘verdachte’ auteurs, ook een gedicht van de door haar hoog gewaardeerde Elly de Waard moet eraan geloven. Het betreft het beeld van een ‘afgehouwen negerhoofd’ dat De Waard gebruikt om een unheimische sfeer te schetsen. Meier betoogt dat angst voor zwarte mensen als gevolg van de kolonisatie al generaties lang aanwezig is in het bewustzijn en het onderbewuste van witte westerse mensen, en zij pleit ervoor dat witte mensen zich daarvan bewust worden.

Daar voegt zij een paragraaf over het lezen van ‘zwarte poëzie’ aan toe, waarvan ze toegeeft dat ze zich buitengesloten voelt, zeker als er een taal wordt gehanteerd die niet Nederlands is, zoals Astrid Roemer doet. Dat buitengesloten voelen levert echter geen negatief waardeoordeel op, maar sterkt haar in het besef van de vele literaire circuits binnen het Nederlands taalgebied. Daarmee neemt Meijer in deze kwestie, die door witten vaak geërgerd als ‘obligaat’ terzijde wordt geschoven, een mijns inziens overtuigende positie in.

Het grote gevecht dat Meijer levert is dat tegen de dominante cultuur met haar concept van Eén Literaire Canon. In het hoofdstuk ‘De Grote Melancholie’ laat zij zien waar de blinde vlekken van de heren geschiedschrijvers hebben gelegen. De dichteressen uit de jaren vijftig - onder wie Ellen Warmond, Mischa de Vreede, Hanny Michaelis en Lizzy Sara May - zijn door de ‘algemene’ kritiek altijd beschouwd als een soort individualisten naast de Vijftigers, allen mannen. Meijer zet de poëzie van de dichteressen naast elkaar en ontdekt daarin een zo opvallende overeenkomst in thematiek, dat zij van mening is dat hier gerust van een stroming mag worden gesproken. Zij noemt die stroming ‘De Grote Melancholie’, een levensgevoel dat exemplarisch is voor het gesloten huisvrouwenbestaan uit de jaren van de wederopbouw.

Volgens Meijer zou er meer differentiatie in het literaire systeem kunnen ontstaan wanneer literaire critici wat meer reflectie zouden betrachten op de positie van waaruit zij literair werk beschouwen. In haar ogen kan een witte heteroseksuele criticus nooit recht doen aan de betekenissen van literatuur van en voor andere bevolkingsgroepen, of het nu literatuur van vrouwen, Surinamers, Antillianen of homoseksuelen betreft. Daarom zou volgens Meijer de literaire kritiek deze veelheid aan culturen moeten weerspiegelen, dan volgt de literatuurgeschiedenis vanzelf.

[p. 126]

Ik vind trouwens dat Meijer het gewicht van de literaire kritiek in dag- en weekbladen wat overdrijft. Critici zijn subjectieve lezers, die in hun drie à vier blaadjes nooit recht kunnen doen aan alle aspecten in een boek. Dat is een gegeven waar zowel de critici als de meesten van hun lezers van uitgaan. Bovendien hoeft de lezer ook een literaire kritiek niet geheel willoos tot zich te nemen, ook hier kan zij uit verschillende leeshoudingen kiezen. Als bevechter van de dominante cultuur lijkt Meijer het relativeringsvermogen wel eens uit het oog te verliezen. Soms word ik wat kriegel van dat gevecht tegen die dominante orde, alsof er een staatsapparaat zou zijn dat bepaalt wat wij wel en wat wij niet mogen zeggen!

Met het idee van een ‘polysysteem’ kan ik een eind meegaan, alleen vraag ik mij als mens van de praktijk af hoe dat vorm zou moeten krijgen. Dat het systeem losbladig zou moeten zijn lijkt mij een eerste vereiste, want elke vijf à tien jaar verwerven we nieuwe inzichten die verwerkt moeten kunnen worden. Maar aan de vraag hoe je binnen dat polysysteem je keuzen maakt, gaat ze voorbij. Volgens mij blijft in welk systeem dan ook het maken van keuzen en daarmee het uitsluiten van auteurs bestaan. Meijer doet dat zelf ook, want haar lust tot lezen beperkt zich tot in haar ogen interessante en ideologisch verantwoorde circuits. Om maar wat te noemen: het protestantschristelijk circuit (waar is Nel Benschop?), de streektaalliteratuur (waar is Marga Kool?) en de jeugdliteratuur kom ik niet tegen.

Hoewel Meijer zegt dat ze het waardeoordeel voorlopig in de kast wil zetten, maakt ze er zelf impliciet wel gebruik van. Ze lijkt haar oordeel vaker op ideologische gronden dan op vormkenmerken te baseren, maar die vormkenmerken spelen impliciet wel een rol, want een tekst moet haar wel uitdagen tot een confrontatie. Overigens vind ik die uitdaging een spannend concept om mee te werken.

Het openbare debat over De lust tot lezen op 9 februari jongstleden, waarin Maaike Meijer in gesprek ging met de traditionele wetenschap, leverde het weinig verrassende resultaat op dat het duidelijk werd dat literatuurwetenschappers als Verdaasdonk, Bronzwaar, Fokkema en Van Luxemburg niet stonden te springen om Meijers ideeën over te nemen. Eerlijk gezegd vind ik het ook een beetje naïef om verwachtingen in die richting te koesteren. De antwoorden van deze, meest reeds middelbare heren waren even eerlijk als beperkt. Nee, erotisch lezen, daar kon Wim Bronzwaar niets mee, dat zou wel door zijn opvoeding komen. En aan de canon was Van Luxemburg nu eenmaal erg gehecht, die kon hij niet zomaar opgeven.

[p. 127]

Nee, de fakkel van de feministische revolutie zal door deze heren niet worden doorgegeven, dat moeten we zelf blijven doen. De mensen uit de vele literaire circuits moeten maar stug doorgaan met ideeën ontwikkelen en publiceren. En er is kennelijk interesse voor, want je kunt niet zeggen dat De lust tot lezen aan de aandacht ontsnapt is.

‘“Zij is een wezen tussen vrouw en knaap.” Maaike Meijer promoveert op haar beminden’. Uit De Groene Amsterdammer, 22 februari 1989.
* ‘Toch draaft Meijer door wanneer ze de “gangbare interpretatie” voorstelt als een die “tegen het gedicht is gericht”, “die het gedicht domesticeert, vakkundig de intrigerende vreemdheid uit het gedicht verwijdert”. In mijn ervaring als literatuurwetenschapster gebeuren dat soort dingen niet bij goeie interpretatoren en keert Meijer zich ten onrechte tegen bij voorbeeld Söteman en Kusters. (...) Al draaft ze dikwijls door, vaak is ze uiterst zinnig, en altijd, altijd is ze moedig.’ (Hannemieke Stamperius, Opzij, maart 1989)
* ‘Je ziet het in Maaike Meijers boek ook gebeuren dat ronduit waardeloze poëzie voor interessant en goed wordt versleten eenvoudig omdat er geen literair maar een levensbeschouwelijk (of, haar woord: een ideologisch) gebruik van wordt gemaakt.’ (T. van Deel, Trouw, 23 maart 1989)
* ‘Het allerbelangrijkste waar we van af moeten is het idee van de ene juiste lezing van een gedicht en dat op die lezing een oordeel over goed en slecht te baseren is. Ik zeg: de goede neutrale lezer bestaat niet. Er zijn verschillende groepen lezers die allemaal bepaalde, verschillende behoeften hebben. Ik wil dat er belangstelling komt voor die verschillende soorten van lezen en voor de belangen en de politieke positie die die lezers hebben.’ (Maaike Meijer in een interview met Aukje Holtrop, Vrij Nederland, 24 december 1988)
Het proefschrift verscheen in december 1988 in een oplage van 2000 exemplaren.