Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

Bob van Laerhoven
Het lange afscheid
door Jos Borré

In 1985 vertaalde Bob van Laerhoven zijn eigen in het Engels geschreven roman in het Nederlands onder de titel Nachtspel. Het boek kwam in de belangstelling zowel door het ongewone thema (dwangmatige masturbatie als metafoor van existentiële eenzaamheid) als door de vermetele opzet om in een turfdikke roman de duizelingwekkende diepten van een getormenteerde persoonlijkheid te verkennen.

Schermen (1986), dat speelt in de Parijse belle époque, lokte minder reacties uit dan verwacht, maar in de verhalen in Feria (1987) priemde hij weer met bundels licht in de duisternis vol gewelddadigheid, seksuele libido en machtswellust van de menselijke persoonlijkheid.

Twee verhalen daarin hoorden thuis in de sfeer van de Tweede Wereldoorlog. ‘Bubi’ peilt naar de mogelijke achtergronden van Hitlers grootheidswaanzin, en ‘Maiglöckchen’ speelt in de mensonterende realiteit van een concentratiekamp. Hier en daar doet Van Laerhovens werk denken aan dat van grote geestesgenoten als William Styron in Sophie's choice.

Van Laerhovens nieuwe roman Het lange afscheid evenaart Nachtspel in zijn vermetele opzet, en toont aan dat de auteur steeds meer zelfverzekerdheid verwerft en qua vakkennis niet meer hoeft onder te doen voor zijn leermeesters.

Kennelijk heeft hij in het thema van de oorlog die mensenlevens ontwricht en verhevigde en verdrongen emoties naar buiten brengt, een ideale achtergrond voor de dramatische vervoering van zijn personages gevonden.

[p. 110]

Het verhaal is uitgebouwd op de filmische manier van de entertaining romans: een Duitse sa'er verloochent in de jaren dertig zijn Witrussische vrouw en zijn zoon om ss'er te kunnen worden. De zoon, Hermann, ziet zijn joodse vriendinnetje voor zijn ogen door ss'ers verkracht en mishandeld worden. In 1939, in Parijs, verhindert hij door een reflex dat zij Hitler vermoordt als die incognito een waarzegster consulteert, en wordt ze neergeschoten. Deze gebeurtenis zal Hermann zijn leven lang achtervolgen. Hij komt in Engeland terecht, gaat vermomd in Treblinka filmen om de Amerikanen van het bestaan van de concentratiekampen te kunnen overtuigen, spioneert voor mi-5 in Bern (waar hij C.G. Jung ontmoet) en rondt zijn levensloop af in het bombardement van Dresden in 1945, dat hij zelf uitlokt.

Zoals dat vaak gebeurt, slalomt het verhaal langsheen feiten en mensen uit de geschiedenis. In de meeste gevallen blijft het echter in de schaduw ervan, en komt het niet in botsing met de realiteit. Ik bedoel: een personage dat het bombardement van Dresden meemaakt, dat kan best. (De omstandigheden doen even denken aan de ervaringen van Billy Pilgrim in Slaughterhouse 5 van Kurt Vonnegut).

Dat Hermann het bombardement uitlokt door de informatie die hij als spion doorgeeft, is een leuke fictieve suggestie (die trouwens knap compositorisch georkestreerd is), die bovendien een antwoord levert op de vaak gehoorde vraag: waarom Dresden en waarom zo massaal?

Maar dat in 1939 in Parijs een verschrikte Hitler maar net aan een aanslag ontkomt, is dat historisch correct? Mij dunkt dat zulks nochtans wenselijk is. (In De dag van de jakhals van Frederick Forsyth wéét De Gaulle niet dat hij op dat precieze ogenblik op het laatste nippertje aan de dood ontsnapt, en kan de geschiedenis zoals wij ze kennen haar verloop voortzetten.)

In Van Laerhovens boek lokt deze aanslag de Kristallnacht uit, die de jodenhaat op weg zet naar de Endlösung. Deze onbekende, onopvallende Hermann zou dus door zijn persoon een directe band leggen tussen de Kristallnacht, de concentratiekampen en het bombardement van Dresden. Is Van Laerhoven dan niet de geschiedenis aan het herschrijven?

Terloops: ook dit boek roept weer precieze lectuurherinneringen op. De beschrijving van Treblinka, waar het onvoorstelbare gebeurt, doet weer aan Sophie's choice denken. Maar het meest vallen nog Jungs analyse van Hermanns persoonlijkheid en de massamoord op de joden door de Witrussen op: de sfeer is dezelfde als die in Freuds

[p. 111]

ziekteverslag van ‘Anna G.’ en de slachting van de joden bij Babi Jar in The white hotel van D.M. Thomas.

Maar daarnaast moeten alleszins de kwaliteiten van dit boek worden genoemd, in hoofdzaak de ingewikkelde maar knappe compositie van het verhaal rond de hoofdpersoon. Hermann is weer een voor Van Laerhoven typisch personage met een onpeilbaar diepe persoonlijkheid. Zoals het hoort wordt hij ingrijpend gevormd door zijn omgeving en zijn tijd, maar anderzijds oefent hij daar ook een onmiskenbare (zij het dus historisch twijfelachtige) invloed op uit.

Het optreden van Hitler, van wie Hermanns vader helemaal in de ban is, de verkrachting van zijn vriendinnetje, een gevecht met zijn vader waar Hermann een gebroken neus aan overhoudt en de mislukte aanslag op Hitler met al de consequenties daarvan, maken van Hermann een huiveringwekkend koude en gevoelloze man. Nochtans verkiest hij zich ook bewust af te schermen van emoties (hij heeft de banden met zijn onderbewuste doorgeknipt, zegt Jung), omdat hij bang is voor wat hij in zichzelf zou kunnen ontdekken.

Via een nevenintrige komt het absolute Kwaad ter sprake, de demon die voor Hermanns vriendinnetje een enkele keer een vaag herkenbare gedaante aanneemt. Het gegeven zit als een Leitmotiv in het boek verwerkt.

Is Hitler de gedaante die de demon heeft aangenomen? Is het Hermanns vader, die door een onwaarschijnlijk toeval in Treblinka aankomt als Hermann er zijn film maakt, zodat vader en zoon eens te meer in een dramatische conflictsituatie op leven en dood tegenover elkaar staan? (Later vermoedt Jung dat Hermann in Treblinka ‘enkel in zijn innerlijke realiteit zijn vader heeft teruggezien’ (263).) Of herkent Hermann, zoals hij altijd onbewust gevreesd heeft, zichzelf in de gedaante van de demon, en moet hij toegeven dat ook hij door een speling van het lot tot een even waanzinnige vernietigingsdrang in staat zou zijn?

Met behulp van Jungs analyse stelt Bob van Laerhoven dat Hermanns ‘existentiële crisis’ (256) ook die van nazi-Duitsland is, en zelfs die van de hele westerse beschaving van deze tijd. Ze heeft (samengevat) te maken met onze ‘beschaafde’ ingesteldheid tegenover de dood, met existentiële angst die wordt gesust door anderen de dood in te jagen.

[p. 112]

Voor Jung behoort deze angst tot het collectief onderbewuste, en schuilt er in de onpeilbare diepten van elk mens dus de neiging (en de bereidheid) tot gruwelijke vernietiging van de anderen.

‘De vernietigingskampen,’ zegt Jung, ‘zijn de verwerkelijking in de uitwendige realiteit van een deel van de ziel waarop een taboe rust’ (258). Dit soort waanzin van één persoon, of van een politiek regime, is niet te begrijpen; de realiteit van Treblinka is op zichzelf niet te bevatten: ze horen alle thuis in veel grotere dimensies.

Jung besluit: ‘Het heden is slechts een minuscule gebeurtenis in de allesomvattende dynamiek van de dingen. Breek er je hoofd over, voel afschuw of schuld: niets zal deze dynamiek tot staan brengen of veranderen’ (259).

Dat is in dit verband een behoorlijk defaitistische, verwerpelijke uitspraak, die ook Van Laerhoven zelf niet zonder nuancering (door een twijfelende Jung) durft achterlaten. Naast het beroep van de auteur op de hoogste autoriteit op dit vlak, wiens werk hij overigens zeer grondig blijkt te kennen, verraadt dit standpunt volgens mij de persoonlijke betrokkenheid van Bob van Laerhoven.

Zoals andere personages in eerder vernoemd werk is Hermann in ontelbare details en uitlatingen een projectie van zijn schepper. In dit boek daalt Van Laerhoven dus niet alleen weer zeer diep af in de schachten van de menselijke geest om er de schuilplaatsen van het absolute Kwaad te zoeken, maar probeert hij ook het labyrint van spelonken in zijn eigen onderbewuste in kaart te brengen. Dat levert op twee niveaus een indrukwekkende persoonlijkheidsanalyse op.

In Het lange afscheid vertelt Van Laerhoven een vermetel maar fascinerend persoonlijk verhaal, waarin hij eens te meer de oorsprong van de gewelddadigheid en waanzin in de menselijke persoonlijkheidsstructuur opspoort.

Deze keer levert hij een heuse krachttoer door zijn typische thematiek zo grondig uit te diepen, ze in een zeer ruim tijdskader en een wijde menselijke omgeving te situeren en zijn hele onderneming van begin tot einde strak en evenwichtig in de hand te houden.

In zijn genre heeft Van Laerhoven met deze roman in Vlaanderen een unieke prestatie geleverd. In het Engels zou dit een veelbesproken boek zijn.

‘De schuilplaats van het kwaad.’ Uit De Morgen, 10 maart 1989.

[p. 113]

* ‘Nog overtuigender komt Van Laerhoven uit de hoek met de omvangrijke roman Het lange afscheid. Van 1934 tot 1944: tien jaar uit het leven van hoofdfiguur Hermann Becht volstaan om een indringend beeld op te hangen van het nazisme en van de manier waarop een jongeman op drijfzand terechtkomt. (...) Het lange afscheid is een roman die je als lezer blijft beroeren na de lectuur.’ (Jooris van Hulle, De Standaard, 27 januari 1989)
Het lange afscheid (oktober 1988) werd gedrukt in een oplage van 2000 exemplaren, die begin juli bijna was uitverkocht.