Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

Guus Kuijer
Izebel van Tyrus
door T. van Deel

Toen Willem Brakman voor zijn roman De gehoorzame dode Lazarus als hoofdpersoon koos, was het duidelijk waarom hij dat deed. De man leidde een verborgen leven in het evangelie van Johannes, hij was oningevuld en bestond uitsluitend bij de gratie van zijn opwekking. De vraag wat dat voor man geweest kan zijn en hoe hij zelf het wonder heeft ervaren dat zich aan hem voltrok, is voor een romancier aantrekkelijk. Brakman plaatst Lazarus in zijn verhouding tot Jezus in een breed en kleurrijk bijbels tableau; mocht het boek verfilmd worden, wat er helaas wel nooit van zal komen, dan moet de rechter wel op protest rekenen van de onverdraagzamen onder ons.

Het is voor een schrijver die bijbelse stof wil verwerken belangrijk dat hij een hoofdpersoon of een episode kiest die nog enige vrijheid laat en de mogelijkheid biedt om met een ander dan het gebruikelijke gezichtspunt voor de dag te komen. Lazarus was wat dit aangaat een goede keus. Ook Izebel, aan wie Guus Kuijer nu verrassend genoeg een omvangrijke roman wijdt, is zo'n figuur die in de coulissen van de bijbelse geschiedenis staat en intussen toch de reputatie geniet de kwade genius van koning Achab geweest te zijn.

Uit wat er over haar in Koningen en Kronieken staat, en vooral uit de profetie van Elia, blijkt haar rol: ‘Nooit is er iemand geweest,

[p. 106]

die zich zó verkocht heeft als Achab om te doen wat kwaad is in de ogen des Heren, waartoe zijn vrouw Izebel hem heeft aangezet.’ Haar wordt hoererij en afgoderij verweten en haar meest ongenadige actie was wel die tegen Naboth, die zijn tuin niet wilde afstaan aan de koning en toen op instigatie van Izebel ter dood werd gebracht.

Wie was deze wrede en verguisde vrouw? Kuijer wilde dat weten en aangezien hij een schrijver is, heeft hij over haar geschreven. De roman heet Izebel van Tyrus en volgt de gebeurtenissen in de bijbelboeken, maar natuurlijk niet zonder slag of stoot. Alles wat er staat is stof voor de romancier, hij mag ermee omgaan zoals hij wil, hij mag interpreteren en de feiten betwijfelen.

Hij mag dat niet alleen, hij moet dat wel doen, want anders komt er geen belangwekkende roman tot stand. Ten slotte zijn Koningen en Kronieken nu niet bepaald de meest verhalende en psychologiserende bijbelboeken: ze staan vol met elkaar opvolgende en uitmoordende koningshuizen, het is aldoor oorlog, er is een eindeloos gekrakeel over een- of veelgodendom, het wemelt van de profeten, onder wie Elia en later Elisa de belangrijksten zijn. De kale beschrijvingen moeten tot leven komen en in hun onderlinge verband begrepen worden. Kuijer is daar voortreffelijk in geslaagd.

Zijn boek is te beschouwen als een eerherstel voor Izebel. Zij krijgt zelf het woord: ‘Ik ben Izebel van Tyrus, dochter van Itto-Baäl, koning van Tyrus en weduwe van Achab, zoon van Omri, koning van Israël te Samaria.’ Zo begint haar verhaal. Zij zit te schrijven in het bovenvertrek van de poort van Jizreël en wacht de komst van Jehu af, de nieuwe koning die haar ingevolge de profetie zal doden. ‘Mijn moordenaar is in aantocht, maar ik spring uit het venster voordat hij de hand aan mij slaat.’

In de bijbel staat dat Izebel door aanhangers van Jehu uit het venster is geduwd; het tekent Kuijers kijk op haar dat hij haar het heft zelf in handen laat nemen. De roman, verteld in de gegeven situatie, is dus een soort nagelaten bekentenis. Izebel overziet haar leven en dat is vooral een leven met de man geweest van wie zij hartstochtelijk hield, en nu, na zijn dood, nog houdt: Achab.

Izebel komt van Tyrus, dat wil zeggen dat zij niet de God van de Israëlieten vereert, maar Baäl en Astarte. Die twee werden trouwens alom in Israël aanbeden en de spanningen die er tussen de verschillende godsdiensten optraden, in feite spanningen tussen de aanhangers van die verschillende goden, moesten voortdurend in goede ba-

[p. 107]

nen geleid worden. De profeten traden op als fanatici, zij wilden het land zuiveren van de Baäl, terwijl Achab, ook onder invloed van Izebel, een enigszins opportunistische, men kan ook zeggen realistische godsdienstpolitiek voorstond. Izebels grootste tegenstander is Elia, die immers op de Karmel - uitvoerig door Kuijer beschreven - een ware slachting inleidt onder de Baälpriesters.

De waarheid is, zo lijkt dit boek te willen zeggen, nooit gebaat bij godsdienstfanatisme. Daar komt alleen maar bloedvergieten van. Wie in één land één god het voor het zeggen wil laten hebben, komt in oorlog met het onderdrukte volk, met de omringende landen, snijdt zich af van de wereld, roept rampen over zich af. Izebel, van ver gekomen, helpt haar man lichamelijk (zij is een mooie en hartstochtelijke vrouw) en geestelijk (zij geeft hem adviezen) om deze lastige godsdienstkwesties annex landen politiek het hoofd te bieden.

Het lijkt erop dat Kuijer een actuele verwijzing in zijn roman verwerkt naar de Israëlisch-Palestijnse situatie, zeker wanneer hij Izebel laat schrijven: ‘Je kunt geen politieke stabiliteit bereiken door het onderdrukken van de ene en het bevoordelen van de andere bevolkingsgroep. Je kunt geen verbond sluiten met de omringende landen als je er in het binnenland blijk van geeft op de cultuur van die zelfde landen neer te zien. Als Israël wilde overleven, moest het leren leven met de overwonnen Kanaänieten. Iedere Kanaäniet wiens tradities en godsdienstige gebruiken werden gesmoord, was een potentiële dolk in de rug van Israël en een uitnodiging aan het buitenland het land binnen te vallen.’

Van haar vader, de koning van Tyrus, had de jonge Izebel toen zij werd uitgehuwelijkt dan ook de volgende opdracht meegekregen: ‘Hou de weg van het graan open, want noch Israël, noch Tyrus mag verkommeren door de dweepzucht van de fanaten. Zorg dat elk mens kan offeren aan zijn lieveling onder de goden.’ Izebels meest geliefde god, zij zegt het zelf met zoveel woorden, was Achab zelf. Heel haar gedrag was omwille van hem.

Wie Izebel van Tyrus leest, leest onvermijdelijk ook in Koningen en Kronieken, voorafgaande aan of tijdens de lectuur. Dat is nu eenmaal een van de aardigheden van een roman die naar een min of meer bekende tekst verwijst. Die tekst wordt erin opgenomen en vervormd, van een nieuwe belichting voorzien en dat is pas op te merken wanneer grondtekst en roman met elkaar vergeleken worden. Een interessante suggestie in dit verband is de veronderstelling

[p. 108]

van Izebel dat Achab niet is gedood door zomaar een soldaat die in het wilde weg een pijl afschoot, maar door Jehu, die het behalve op het koningschap voorzien blijkt te hebben op het vruchtgebruik van Izebels mooie lichaam.

Ook wat de dood van Naboth betreft, inderdaad voor Izebel de meest belastende bijbelepisode, nuanceert Kuijer het beeld door Izebel te laten schrijven: ‘Als ik de dood verdien, is het om Naboth. Maar misschien is het goed te zien dat ik een mens ben en geen satan. Misschien is het goed te weten dat ik, die goed was en slecht tegelijk, een gewoon mens dus, een gruwelijke misdaad beging omdat ik de koning te zeer liefhad. Het valt mij zwaar dit verhaal te vertellen.’ Zij doet het toch en de voorstelling van zaken zoals het bijbelverhaal die geeft, krijgt er reliëf door, zonder dat haar daad vergeeflijk wordt.

Kuijer laat Izebel voortdurend tegen de bijbeltaal aanpraten, zelfs gaat hij grapjes als in de volgende passage niet uit de weg: ‘Voor hen (de goden) zijn uren, dagen, maanden en jaren één pot nat, geloof ik. Ze vlieden als een schaduw heen.’ Behalve deze taal met bijbelse reminiscenties, is er ook zoals uit het citaat al blijkt, van een heel gewone spreektaal gebruik gemaakt, die meestal een ontspannend effect heeft. De koning heet gewoon ‘schat’ en tegen Elisa wordt geroepen: ‘Hé kale! kom es op als je durft, we komen je kop van je romp slaan.’ Waarna de tekst vervolgt met: ‘Elisa zweette peentjes.’

Niet altijd, misschien hier al niet, is deze toon goed getroffen. Maar aan de roman als geheel doet dit niets af. Die is interessant en boeiend: Izebel contra de godsdienstfanaten, het heeft een mooi portret opgeleverd.

‘Geen hoer, geen heilige’. Uit Trouw, 20 oktober 1988.
* ‘De auteur, die overbekend werd door zijn tegendraadse kinderboeken, maar die ooit begon met al even tegendraadse korte verhalen, heeft vooral stilistisch een zeer fraai resultaat geboekt door de bloemrijke taal van de Psalmen en het Hooglied te versmelten met de taal van de straat.’ (Jaap Goedegebuure, Haagse Post, 17 september 1988)
* ‘De roman heeft daardoor (“een alom verguisde vrouw in de hoofdrol”, red. ejb) ook rechtstreeks te maken met de manier waarop tegen vrouwen wordt aangekeken. Is niet iedere vrouw die openlijk in zinnelijke liefde geïnteresseerd is, voor velen een hoer, net als Izebel? Wordt een sterke vrouw met een wat slappe man niet al gauw verweten haar man onder de plak te hebben, terwijl het omgekeerde heel gewoon is?’ (Mieke Bal, Hervormd Nederland, 12 november 1988)

[p. 109]

* ‘Ik vind fundamentalisme echt heel eng. Mijn boek gaat, geloof ik, niet zozeer over gelovige mensen als wel over fundamentalisten. Daar ben ik benauwd voor want als die de macht zouden krijgen zou ik geen leven hebben. “Als jij met gelooft wat ik geloof, sla ik je dood.” Daar richt mijn boek zich tegen en ik vind dat actueel. Ik vind die golf van fundamentalisme die door Amerika gaat dood- en doodgriezelig.’ (Guus Kuijer in een interview met Dirk Zwart, Hervormd Nederland, 22 oktober 1988)
Izebel (augustus 1988) verscheen inmiddels in tweede druk.