Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

[p. 102]

Gerrit Krol
Een ongenode gast
door Robert Anker

Het zal iedere lezer van Gerrit Krols nieuwe boek, de novelle Een ongenode gast, snel duidelijk zijn dat het over tijd gaat. Het begint al meteen met een gesprek over Nietzsches idee van de eeuwige terugkeer van alle dingen.

Een van de gesprekspartners is de Russische filosoof Peter Brodski, sinds kort gastdocent aan de universiteit van Groningen (dezelfde universiteit die Krol de opdracht had gegeven een boek te schrijven ter gelegenheid van haar 375-jarig bestaan). Brodski stelt dat de eeuwige terugkeer een ondraaglijk zware last op 's mensen schouders zou neerleggen, omdat op elke handeling een verschikkelijke verantwoordelijkheid zou rusten. De man blijkt gewoon de laatste roman van Kundera na te praten. Dat doet hij later in het verhaal nog een keer als hij Nietzsche min of meer omdraait en zegt: ‘We maken alles voor het eerst en onvoorbereid mee.’

Brodski is niet alleen omstreden, hij is vooral gehaat, niet het minst vanwege zijn succes bij de vrouwen. Hier is iets vreemds aan de hand. Nadat hij een zekere Linda een nacht heeft bezocht, pleegt zij de volgende dag in een roes van overmatig geluk zelfmoord door zich voor een trein te werpen. (‘De trein bleef twee uur staan, omdat er al die tijd geen machinist was om verder te gaan.’) Er wordt gezegd dat zij de eeuwigheid ervaren heeft. Iets dergelijks gebeurt met een andere vrouw, die na haar omgang met Brodski verwordt van een mooie vrouw tot een spook (‘mager, lange gele haren, gele tanden, ogen van een blinde’) en steeds maar verklaart hoe gelukkig ze is.

Brodski lijkt me een soort oermens: ‘De Italiaanse Renaissance is aan hen (de Russen, R.A.) voorbijgegaan. In zekere zin leeft de Rus nog in de Middeleeuwen en dat verklaart wat wij de Russische ziel noemen. Het verklaart zijn hang naar mystiek, maar ook zijn bruutheid.’ Vanuit ons perspectief vertegenwoordigt Brodski de eeuwigheid en zo bezien is de drang naar het eeuwige de vrouwen noodlottig geworden.

Er is een kernpassage in het boek die meer licht werpt op deze

[p. 103]

kwestie. Linda was de grote liefde van Eiso, Brodski's tegenvoeter in het boek. Hij kende haar nog maar kort, misschien een week, maar doordat er zoveel gebeurd was, leek het wel een maand. Die ervaring, namelijk dat hij snel leefde, brengt hem een paar van de meest omstreden regels uit de Nederlandse poëzie in de herinnering, regels waarop Rudy Kousbroek, de taalkundige F. Balk en Gerrit Krol zich een aantal jaren geleden al eens de tanden stuk hadden gebeten: ‘Ik droomde dat ik langzaam leefde, langzamer dan de oudste steen.’ De rest van Vasalis' gedicht beschrijft dan hoe buiten de ‘ik’ alles zich razendsnel voltrekt.

De kwestie was destijds of Vasalis zich met deze combinatie langzaam-snel niet vergist had. Ik laat dat nu maar rusten en constateer dat Krol in zijn boek opnieuw met de materie aan het stoeien is geslagen. Er is bij voorbeeld veel voor te zeggen dat Brodski langzaam leeft, zodat alles zich voor hem snel, oppervlakkig en in grote lijnen voltrekt. Dat zou dan zijn gedrag verklaren: bruut tegenover vrouwen, altijd maar praten en oreren en nooit luisteren. Een probleem is echter dat de mensen dan wel uit Brodski's gezichtspunt snel mogen leven, in hun eigen ervaring gaat alles normaal, behalve misschien Linda, die razendsnel op het einde afstevent. Dat verdraagt zich weer niet met het slot van het verhaal waarin iemand oppert dat men in Brodski's nabijheid langzamer leefde. ‘Of sneller, hoe is het nou? Lángzamer.’

U ziet het, de personages zelf komen er ook niet helemaal uit. Eiso leeft snel omdat er in korte tijd zoveel met hem gebeurt, maar dat komt gewoon doordat hij verliefd is en voor een verliefde zijn de dagen gevuld met honderden details die alle even belangrijk zijn. Het is duidelijk dat Krol deze liefdevolle omgang met de dingen (die ik zelf, psychologisch gesproken, nu juist als langzaam-leven zou omschrijven) plaats tegenover de grove overzichtelijkheid van Brodski, maar het spel met de tijd dat hij daartoe speelt, kan ik niet altijd helemaal volgen.

Dat spel speelt zich ook nog op andere plaatsen in het boek af. Zo is er een kunstenaar die middenin de nacht stoplichten fotografeert en op de vraag waarom hij dat doet, antwoordt dat hij de eeuwigheid vastlegt; een wetenschapper manipuleert de tijd met filmbeelden (stilstaan, terugdraaien enzovoort) en een ander overweegt dat straten een veel langer leven beschoren is dan de huizen die erlangs staan, wat via een foto uit de jaren zestig met moderne winkels en luchtig geklede vrouwen leidt tot zo'n weergaloos hoofdstuk-slot

[p. 104]

waar Krol het patent op heeft: ‘Weemoed was 't wat Johan voelde als hij die foto zag. Weemoed om al die zomers geklede mensen, om de gedachte dat men in die jaren meende in het heden te leven.’

Het is ten slotte een vrouw die Brodski ten val brengt, Bernardien, de nieuwe liefde van Eiso, die hem straal laat staan als hij haar probeert te versieren. In een aangeschoten bui klimt de onthutste Rus tegen de Atoren op en bovengekomen denkt hij dat zijn moeder hem van de naburige Martinitoren wenkt te komen (hij gaat dus terug in de tijd), waarna hij de facto naar beneden springt. Tragisch natuurlijk, maar nu is men hem tenminste kwijt. In de dossiers van de universiteit is niet te vinden dat Brodski ooit is uitgenodigd, wat de hypothese oplevert dat hij nooit heeft bestaan.

Een andere hypothese is dat hij in, bij voorbeeld, 2014 uitgenodigd zal worden maar dat hij te vroeg is gearriveerd. Een en ander werpt natuurlijk wel een nieuw licht op de titel.

In de epiloog duikt Nietzsches ‘terugkeer’ weer op als Eiso tegen Bernardien zegt dat hij vanochtend even heel sterk de gewaarwording had dat Linda naar hem keek. ‘Dat was ik, schat. Ik had net afgewassen en stond even vol genegenheid naar je te kijken.’

Een sterk einde van, denk ik vooralsnog, een iets minder sterk boek, maar (...) een iets minder sterk boek van een van onze grootste schrijvers ruil ik blindelings in voor een meesterwerkje van een klein talent. Wat heeft die man toch een verrukkelijke, meeslepende stijl van schrijven en wat staan er weer adembenemend mooie passages in. En ontroerende ook. De episode die Linda's dwaaltocht door het Drentse landschap beschrijft voor zij zich voor de trein werpt, is van een grote, treurige schoonheid, ik kan het niet anders zeggen.

Iets dergelijks geldt voor Eiso's (gedroomde?) samenzijn met Linda, na haar dood, als zij van de aarde los zijn geraakt en door het heelal zweven waar zij elkaar voor de tweede keer kwijtraken: ‘Waar ben je,’ vroeg hij angstig. ‘Hier toch,’ zei ze. Hij zag haar gezicht zoals je op een schoolbord nog een tekening kunt zien: bijna uitgewist. ‘Hier ben ik,’ hoorde hij in de verte. ‘Wáár dan!’

‘De eeuwige terugkeer van alle dingen’. Uit Het Parool, 13 oktober 1988.
* ‘Uit de spanning tussen het lokale en het universele is een verhaal geboren, een blijvende aanwezigheid, waarvoor de Groninger universiteit Gerrit Krol dank baar mag zijn - en wij ook.’ (K.L. Poll, nrc Handelsblad, 9 september 1988).

[p. 105]

* ‘Literair gezien is Een ongenode gast onverteerbaar, maar daar tilt de afdeling Public Relations van een bekende Rijksonderwijsinstelling in het noorden des lands waarschijnlijk niet zo zwaar aan.’ (Ed van Eeden, Utrechts Nieuwsblad, 10 november 1988).
* ‘Ik probeer steeds eenvoudiger te schrijven. Zo wilde ik dat Een ongenode gast zou lijken op Dracula, een film van Andy Warhol die ik twee keer heb gezien en die uitmunt door eenvoud en helderheid. De hoofdpersoon in mijn novelle is een man die alleen in leven kan blijven door vrouwen gelukkig te maken. (...) Dat gegeven heb ik zo helder mogelijk willen vertellen. Het mooiste van deze novelle is dat een argeloze lezer het verhaal in één adem uitleest, dat zich vervolgens een geheim aandient en dat hij daarna begint na te denken: hoe zit het nu eigenlijk?’ (Gerrit Krol in een interview met Arjen Schreuder, nrc Handelsblad, 14 oktober 1988).
Een ongenode gast (augustus 1988) verscheen inmiddels in een vijfde druk.