Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

[p. 99]

Rutger Kopland
Dankzij de dingen
door Jaap Goedegebuure

Iedere auteur beleeft ooit het moment dat zijn schrijverschap definitief vorm krijgt. Vroeg of laat bereikt hij de bestemming van een thema, een stijl, een idee. Voor de een valt dat beslissende moment samen met de eerste publikatie, de ander blijkt er pas in de zwanezang aan toe te zijn. J.M.A. Biesheuvel is vanaf In de bovenkooi zichzelf gebleven, maar voor een kameleon als Hugo Claus is het einde van de gedaanteverwisselingen nog niet in zicht.

Rutger Kopland is nu al zo'n bundel of drie lang trouw aan het standpunt dat hij innam met Dit uitzicht (1982). Anders dan in de aanloop van zijn dichterschap (de ironisch-anekdotische periode waarin hij zijn faam vestigde) was ‘leegte’ niet langer synoniem met ‘ontgoocheling’, maar gold als het begerenswaardige eindpunt van een oefening in onthechting. Leegte nam de gestalte aan van kale, onbewoonde landschappen, maar maakte zich tevens concreet in de steeds soberder wijze van formuleren. Sindsdien sleep Kopland zijn poëzie bij. Voor het verdwijnt en daarna (1985) was een stap verder op weg naar de kern. De gedichten werden abstracter, en spraken nog duidelijker van de bereidheid tot berusten. Dankzij de dingen, de meest recente bundel, laat zien hoe onthechting overgaat in versterving. Het thema van de leegte (waarin het steeds evoluerende, maar tegelijk langzaam afkalvende leven zijn eindpunt bereikt), en de uiterst gedempte dictie zijn tekenend voor het zoeken naar de essentie van het dichten. In het tweedelige Portret is Kopland daar heel dicht bij. Ik citeer de eerste vier strofen:

Hoe langer het duurt, hoe langer
je liefhebt, maar wat heb je
lief, het verandert
steeds meer in steeds meer
zichzelf, zozeer in zichzelf
dat het sterft.

[p. 100]

 

Zo alleen zul je worden met liefde

 

als met een landschap

 

dat langzaam verwintert,

 

steeds meer in steeds meer

 

die ene ets.

 

 

 

In je gezicht nog het gezicht

 

dat voelt hoe warm adem is

 

voor het afkoelt tot mist.

 

 

 

In je hand nog die hand die vertelt

 

dat je er bent, tot hij zich

 

terugtrekt in je hand.

Dank zij de relatie tussen een winterlandschap en een ets is het onontkoombaar dit gedicht als een uitspraak over de poëzie zelf te lezen. ‘Portret’ is daarvan niet het enige voorbeeld. ‘Een langzame middag op het land’ ‘groeit uit een stukgelezen bladzij van Tsjechov’, de stenen goden zijn ‘verdiept in hun hiëroglyfen, hun stenen taal’, en van de opgedroogde inscripties van het zeewater in het zand vraagt de dichter zich af of ze ooit geschreven zijn geweest. Poëzie volgens Kopland is datgene wat resteert na het verdwijnen, het achterblijvende teken, of zoals het in het slotgedicht heet, ‘een onbekende plek’.

De fixatie op het voorbijgaan van het leven is zich in Dankzij de dingen nog nadrukkelijker gaan richten op de dood. Die markeert immers het punt waarop verandering overgaat in absolute identiteit. Het paradoxale is natuurlijk dat die identiteit zich manifesteert als een afwezigheid, een spoor dat verwijst naar iets of iemand die is langs getrokken. Zo zijn op een schilderij de asperges het wezenlijkst: ‘Zij zijn het stilst en het witst / in dit portret, zoals een hand / nooit kan zijn geweest.’ Het ware leven is elders, zei Rimbaud al, en die woorden zijn het devies boven veel poëzie die in zijn spoor is geschreven. Het ware leven is het stilleven, de onbezielde natuur van de dingen die ons op hun onbewogen manier leren dat we van dag tot dag bewegen aan de hand van de dood. Bewustzijn en doodsbesef veronderstellen elkaar, en komen samen voort uit het stamelend verwoorde besef dat weet heeft van zijn tijdelijkheid: ‘Maar het is de dood die zoekt naar / woorden voor het moment waarop / ik, en wat hij ook zegt, / ik ben het.’

[p. 101]

Hoewel Kopland het nodige gemeen heeft met Kouwenaar en Faverey, is hij als dichter toch onvervreemdbaar zichzelf gebleven. Zijn eigenheid is geworteld in de neiging zoveel mogelijk aan te sluiten bij de taal en de ervaring van alledag. Zelfs nu hij de anekdote is gaan mijden, kiest hij veelal herkenbare situaties tot uitgangspunt van zijn bespiegelingen. Met realistische Kleinmalerei heeft dat niets te maken. Koplands poëzie is eerder emblematisch: de voorstelling biedt stof tot nadenken, en verplaatst zich daarmee vanzelf naar een immaterieel niveau. Waar Geert van Oorschot (‘heer van de wereld’) en Slauerhoff (‘Land was niet / om te zijn, om te blijven / om te verlaten, / maar om terug te keren en te zien / dat het er nooit was geweest’) figureren, domineert de hand van de portrettist, die oog heeft voor wat er ‘voorgoed’ is, of wat er ‘ooit moet zijn geweest’.

Het is de laatste tijd gebruikelijk om te snieren op dichters die zich eens in de vier à vijf jaar met een bundel van dertig nieuwe gedichten presenteren. Wie Kopland tot in zijn negende bundel heeft gevolgd, weet dat zulk oppervlakkig turven onrecht doet aan de intensiteit en de concentratie van zijn huidige poëzie. Zijn weinig omvangrijke oeuvre is zwaar van alles wat op weg naar de verstilde kern onuitgesproken bleef.

‘Sporen’. Uit Haagse Post, 22 april 1989.
* ‘Toch schuilt er in deze grijze monotonie iets verraderlijks. Zoals een teveel aan exuberantie soms saaie poëzie op kan leveren, zo kan een overdaad aan saaiheid soms intrigerend zijn. Er is weinig voor nodig om aan de minimale poëzie van Kopland een verrassende wending te geven.’ (Guus Middag, nrc Handelsblad, 21 april 1989).
* ‘Niettemin zullen we ermee moeten leven, het verlies van ironie bij een van Nederlands belangrijkste naoorlogse dichters lijkt onherroepelijk, evenals Koplands aansluiting bij andere, naar mentale en talige onthechting strevende dichters als Bernlef en Faverey.’ (Rob Schouten, Vrij Nederland, 15 april 1989).
Dankzij de dingen verscheen in maart 1989 in eerste druk.