Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

Herman Koch
Red ons, Maria Montanelli
door Yves van Kempen

Zo vlot als de naamloze hoofdpersoon uit Red ons, Maria Montanelli van de tongriem is gesneden, zo vlot laat dit tweede boek van Herman Koch zich ook lezen. Vanaf de allereerste bladzijde mitrailleert hij zijn woorden met een oorverdovende kracht de wereld in, eerst

[p. 95]

en vooral om zijn verhaal te doen over, maar ook om verhaal te halen bij de omgeving waarin hij is grootgebracht en die bestaat uit drie kringen: gezin, buurt en schoolgemeenschap. Een voor een worden ze in de woordenstroom die het boek is op de korrel genomen.

De geëxalteerde toon waarmee dat gebeurt is soms uitgesproken agressief, even vaak komisch of pedant en in elk geval het onvervreemdbare bezit van een ongeveer zeventienjarige montessoriaan. Iemand met nog een flinke dosis puberteit in zijn bloed, iemand ook van het slag dat rotsvast van zijn eeuwige gelijk is overtuigd. Zoals wel vaker voorkomt bij deze leeftijdsgroep is hij een vat vol tegenstrijdigheden. Hij is intelligent, irritant, gevoelig en verlegen, vooral trots op zijn grote bek, een goed observator maar niet direct een scherp analyticus. Hij zoekt geborgenheid en is permanent in gevecht met de volwassenen om hem heen. Het attaqueren van hun, bij herhaling ‘tweedehands’ genoemde wereld, hun hang naar poseren en bedriegen lijkt hij tot zijn levenstaak te hebben gemaakt.

Wanneer hij zijn narrige monoloog begint, is hij alweer een tijdje weg van de school waar hij op zat. Verwijderd als gevolg van een voorval waarbij een medescholier het leven liet. Die school heeft samen met het stadsdeel waarin zij staat veel invloed gehad op zijn wereldbeeld. Hoe het daarbij horende taalarsenaal eruit ziet, maakt het volgende citaat duidelijk (het gaat hier om Amsterdam-Zuid): ‘Je hoeft alleen maar de hoofden van de mensen te zien die daar scharrelen en je weet al genoeg. Van die opgefokte menopauzekoppen waar je werkelijk schele hoofdpijn van krijgt als je dat te lang aan moet zien hoe ze in hun dure bontjassen hun eigen weerzinwekkende spiegelbeeld in de etalageruiten lopen te bewonderen.’

Achter die ruiten is het in de ‘ongeveer honderdvijftig banketbakkers en delicatessenwinkels’ al niet anders. ‘Die laatste zijn het ergst, daar kun je je geen voorstelling van maken als je niet een keer zelf hebt gezien wat daarachter de toonbank staat. Van hun onderbroek tot uit hun stroperige tuitmondjes stinken ze naar de buitenlandse kaassoorten en fijne vleeswaren. Als je je indenkt hoe zo'n mond van een geitekaasje proeft, heb je meteen al geen trek meer. Het komt allemaal door het geld, waar er gewoon te veel van is, dan krijg je vanzelf dat mensen niet meer op mensen gaan lijken maar op iets veel ergers. Het is te verschrikkelijk om op te noemen als je erover nadenkt.’

[p. 96]

Zijn herinneringen aan het (alternatieve) onderwijs van de middelbare schooljaren, zitten in zinnen van een zelfde existentiële walging verpakt. Woorden om zijn eigenlijke ervaring adequaat weer te geven zijn kennelijk niet voorradig of schieten voor zijn gevoel te kort. Hoe dan ook, hij drukt de steeds verder gaande verwording daarvan uit in nauwelijks verholen, bijna boosaardige spot. Zo ontstaan even vermakelijke als karikaturale beelden van een gerenommeerd onderwijssysteem in verval.

Elk emancipatorisch elan van weleer is eruit verdwenen, oreert hij. Het heeft een fatale zwenk van maar liefst honderdtachtig graden in de verkeerde richting gemaakt. Waar honderd jaar geleden de aandacht uitging naar armen van Napolitaanse afkomst, bevolken nu voornamelijk rijkeluiskinderen en kinderen van artistiekelingen de klassen. Het lesgeven is doorgeschoten naar knus creatief doen met elkaar en serviel gehoorzamen aan halfzachte en huichelachtige heelmeesters. Wel is er wat theorie overeind gebleven over kindgerichte aanpak, mogelijkheden voor zelfstandigheid en ruimte voor het eigen denken, maar dat alles heeft niets meer met de werkelijkheid van alledag van doen. In de klas wordt elk initiatief gesmoord in klassikaal gegeven lessen die stijf staan van saaiheid en waarvoor docenten tekenen die zich voortdurend op hun goede bedoelingen laten voorstaan.

Goede bedoelingen zijn hier overigens slechts andere woorden voor een onverzadigbare bemoei- en bedilzucht. Van interesse voor of engagement met de leerlingen is nauwelijks sprake meer. Hun camouflerend taalgebruik doet eerder vermoeden dat je voortdurend op je hoede moet zijn om niet onderuit gehaald te worden: ‘Op het Montanelli waren veel dingen precies hetzelfde als op andere scholen. Ze hadden er alleen andere namen voor bedacht, misschien omdat het minder erg leek, maar dan moest je wel met alle leraren goeie maatjes zijn en nergens commentaar op leveren.’

In zijn rapporten, die ‘verslagen’ heten, vindt hij zinnen terug als: ‘Zijn negatieve houding heeft een slechte invloed op de atmosfeer in de klas... Zou veel beter kunnen als hij zijn verzet zou staken... Het stond er bijna nooit direct, ze schreven nooit: “Wij hebben zo'n gigantische hekel aan uw zoon dat wij hem het liefst zo snel mogelijk een dodelijke val zouden willen zien maken...” Nee, het was een soort broeierigheid tussen de regels door waar ieder zijn eigen conclusies uit kon trekken, het was vaak nog erger dan een horoscoop in de krant, je kon er alle kanten mee op.’

[p. 97]

Niet hij, maar een zwakbegaafde nieuwkomer op school, Jan Wildschut, zal die dodelijke smak daadwerkelijk maken. Tijdens een werkweek klautert hij op de leuning van een brug, stapt onverwacht naar achteren en verdwijnt in de diepte. Niemand steekt een hand naar hem uit als hij in het water ligt en ten slotte verdrinkt.

Eigenlijk had het boek, zo valt uit het eerste hoofdstuk op te maken, een verhaal moeten worden over deze jongen en de oorzaak van zijn dood. Die belofte wordt niet ingelost doordat de verteller zich uiteindelijk niet kan losmaken uit zijn eigen preoccupaties, waardoor er in zijn denken ten slotte nauwelijks ruimte over is voor problemen van anderen. Jan Wildschut wordt al snel in de rol van aangever teruggedrongen en daarin doet hij goed werk voor zover hij met zijn houding de zwakke kanten van de leraren feilloos blootlegt. Men houdt hem voor iedereen zichtbaar de hand boven het hoofd. Uitgekookt als hij is, weet hij uit die situatie maximaal profijt te halen door voortdurend handig in te spelen op de angst van zijn docenten om te kort te schieten in begrip.

Dat begrip roept vooral allerlei vormen van hulpverlening en medelijden op, twee zaken waarvoor de verteller niet anders dan de grootst mogelijke weerzin voelt omdat ze onafhankelijkheid in de weg staan. En daar wil hij zich naartoe vechten. In huis klikt het al lang niet meer met de vader. Sinds die zijn vrouw is gaan bedriegen met een vriendin die qua uiterlijke verschijning een vergelijking met de ranzige chic van de buurt glansrijk kan doorstaan, heeft de man voor de zoon afgedaan. Niet alleen heeft hij zich daardoor geëncanailleerd met een ‘rampzalige kankerbuurt’, hij voegt zich met dit dubbelspel evenals zijn leraren in de rij van volwassenen die niet in hun eerste leugen zijn gestikt.

Slechts enkelen mogen op zijn sympathie rekenen, het zijn al dan niet toevallig voornamelijk vrouwen. Van hen is zijn moeder de belangrijkste. Als hij haar verliest door een dodelijke ziekte, staat niets meer een breuk met zijn vader in de weg. Dat die bij zijn vriendin gaat inwonen en hem alleen in huis achterlaat, vindt hij dan ook best. Geheel in overeenstemming met zijn leeftijd eindigt het verhaal in een sfeer van jongensachtige euforie, met het romantische idee van een nieuw begin. Maar de keerzijde van de levenspagina die in metaforische zin wordt omgeslagen, bevat al heel wat onuitwisbaar verleden.

[p. 98]

In een boek als dit klinken uiteraard allerlei echo's door uit het niet al te grote stapeltje boeken met belangstelling voor adolescenten of het schoolleven, zoals bij voorbeeld The Catcher in the Rye van Salinger, De avonden van Reve of zelfs Bordewijks Bint. Toch is Herman Koch erin geslaagd om zijn recalcitrante puber aan een authentieke stem te helpen waarmee hij zijn weerspannige kijk op de kleine wereld om hem heen aardig kan vertolken. De toonzetting daarvan ligt in het verlengde van de ontdekking van zijn alter ego ‘dat grappig zijn een wapen is om de domheid van de mensen die de touwtjes in handen hebben aan het wankelen te brengen.’

Maar met grappig zijn is het uitkijken geblazen; als dat omslaat in leuk doen, of erger nog: zichzelf overschreeuwen, dan gaat de dictie de emoties en gedachten overheersen, niet zelden ook regisseren. Jammer genoeg is Herman Koch aan dat gevaar niet helemaal ontkomen. Zo liggen kracht en zwakte van het boek dicht bij elkaar. Er hadden wat mij betreft meer stilten mogen vallen. Op essentiële momenten overstemt nu de branie in het woordgeweld nogal eens de veel zwakkere geluiden van gevoelens waarmee hij verlegen zit.

‘Stroperige tuitmondjes in Amsterdam-Zuid’. Uit De Groene Amsterdammer, 12 april 1989.
* ‘Naar mijn smaak is hij als romanfiguur niet verward genoeg om boeiend te worden. Hij raast maar door en heeft op zijn vlegelmanier volkomen gelijk. Heel amusant en per slot ietwat teleurstellend.’ (Alfred Kossmann, Brabants Nieuwsblad, 7 april 1989)
* ‘En daar komt de kink in de kabel. De schrijver weet te goed waar hij zijn materiaal vandaan heeft gehaald: van The Catcher in the Rye van J.D. Salinger. (...) Red ons, Maria Montanelli is een roman die je met genoegen leest; die je met grote bewondering zou toejuichen als je niet wist dat de truc afgekeken was.’ (Doeschka Meijsing, Elsevier, 11 maart 1989)
* ‘Maar uiteindelijk gaat het denk ik niet zozeer over die buurt, maar meer over de woede van een jongen tegen zijn vader. (...) Het gaat ook over een jongen die bang is sentimenteel gevonden te worden en daarom om zich heen schopt. Die bij voorbeeld wil vertellen over de dood van zijn moeder, maar naar een verhaal over een zwakbegaafde jongen grijpt. Dat zijn voor mij de belangrijke elementen in het boek, niet zozeer het Montessori-systeem of de buurt, al is dat niet onbelangrijk.’ (Herman Koch in een interview met Katrien Gottlieb en Matthijs van Nieuwkerk, Het Parool, 18 februari 1989)
Red ons, Maria Montanelli (februari 1989) werd inmiddels herdrukt.