Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

A.F.Th. van der Heijden
Het leven uit een dag
door Arnold Heumakers

Een schrijver die de hel voorstelt als het domein van de herhaling en de verveling moet van goeden huize komen, want hij neemt een niet gering risico: voor hij het weet wordt zijn metafoor tegen hem gebruikt. A.F.Th. van der Heijden, die in zijn nieuwe roman Het leven uit een dag zo roekeloos is, hoeft hiervoor echter geen angst te hebben. Ik denk niet dat iemand zijn werk ‘helse’ kwaliteiten zal toedichten. Als deze nieuwe roman, net als zijn voorganger De sandwich geschreven in de marge van de cyclus De tandeloze tijd, ergens van getuigt, dan is het juist van de originaliteit en onvoorspelbaarheid van Van der Heijdens talent.

Toch is er ook een duidelijke relatie met de cyclus. In Het leven uit een dag knoopt Van der Heijden aan bij zijn thema van het ‘leven in de breedte’, dat hier feitelijk wordt gerealiseerd in een andere wereld. In deze wereld verloopt de tijd sneller. Of anders gezegd (omdat tijd nu eenmaal relatief is, zoals Gerrit Krol onlangs weer eens heeft duidelijk gemaakt): het gaat om een wereld waarin het hele menselijke leven zich voltrekt binnen het tijdsbestek van één dag. Die beperking van de duur en verheviging van het moment zijn typerend voor wat Van der Heijden onder een ‘leven in de breedte’ verstaat. De hoogste vorm daarvan vinden we in de hemel waaraan de bewoners van zijn eendagswereld geloven; een hemel die het bestaan tot ‘een nagenoeg

[p. 92]

ondeelbaar moment’ heeft samengebald, ‘bijna oneindig kort (...) en tegelijkertijd van een schier oneindige heerlijkheid’.

De hel in Het leven uit een dag doet vertrouwder aan, want deze lijkt als twee druppels water op onze aardse wereld. Een schrikbeeld voor de bewoners van de eendagswereld, omdat handelingen er eindeloos kunnen worden herhaald waardoor ze ten slotte alle glans verliezen. Waarde en intensiteit zijn immers in hun ogen geheel en al afhankelijk van de eenmaligheid die hun wereld beheerst. Het lijkt wel of ze het over de literatuur hebben, waarin per slot van rekening te veel herhalingen onherroepelijk veranderen in clichés en originaliteit niet voor niets als een van de hoogste deugden geldt.

Dat laatste doet vermoeden dat onder het oppervlak van de roman ook nog een symbolische diepte schuilgaat. Maar die diepte is goed verborgen, want Het leven uit een dag maakt bij alle originaliteit toch vooral een ‘gewone’ indruk, waarmee ik overigens niets ten nadele van het boek wil zeggen. Er wordt een spannend verhaal verteld met een kop en een staart en met als meest opvallende kwaliteit een fenomenale - al uit eerder werk bekende - plastische beschrijvingskunst. Van der Heijden beschikt over een bewonderenswaardig gedisciplineerde fantasie: alles wat hij verzint, weet hij voor de lezer steeds bijna tastbaar op te roepen, dank zij een uitgebalanceerde combinatie van verrassende beeldspraak en precisie in de details. Van der Heijden toont zich een meester van de literaire suggestie: niet doordat hij zoveel weglaat, maar doordat hij steeds - en in ruime mate - over de juiste woorden blijkt te beschikken. Bij hem krijg je de indruk dat hij, net als indertijd Vestdijk, werkelijk alles zou kunnen beschrijven.

Heel effectief (via onder meer de veranderingen van het zonlicht) schetst hij het tijdsverloop van zijn eendagswereld waarin de hoofdpersoon Benny Wult 's morgens vroeg geboren wordt. Zuigeling, kleuter en scholier - het groeiproces neemt bij Benny niet meer dan een paar uur in beslag. ‘De leraren wisselden elkaar af. Soms stierf er een.’ Alleen de voedselinname blijkt, ongetwijfeld om praktische redenen, niet te zijn versneld: tussen moedermelk en middagmaal wordt slechts een appel geconsumeerd.

In de roman gaat het echter niet alleen om de beschrijving van deze op zichzelf al bijzonder curieuze wereld. Zoals gezegd wordt er ook nog een verhaal verteld. Eigenlijk is dat een verhaal dat alleen dank zij de tomeloze beschrijvingslust van Van der Heijden de omvang van een roman heeft kunnen krijgen. Ik vraag mij dan ook af

[p. 93]

of het die omvang wel verdient, maar ik realiseer mij tegelijkertijd dat het juist de omvang is die het contrast verscherpt tussen onze wereld (waarin de roman wordt geschreven) en de wereld die in de roman wordt opgeroepen. De schrijver verhoogt als het ware zijn inzet door zijn verhaal over een zo korte tijdsspanne langer te laten duren. En Van der Heijdens schijnbaar moeiteloze virtuositeit zorgt ervoor dat in elk geval de lezer van verveling geen last krijgt.

Het verhaal in Het leven uit een dag heeft alles te maken met de liefde. Ook die is eenmalig. Een herhaling van de liefdesdaad is zo goed als uitgesloten, krijgt Benny Wult op school te horen. Alleen bij hoge uitzondering (‘een erg ongelukkige disharmonie tussen de natuur en iets specifieks menselijks’) komt het voor dat de verliefdheid de liefdesdaad enige tijd overleeft. Men voelt het al aankomen: als Benny nog voor het middaguur (hij zit dan inmiddels in dienst) het meisje Gini tegenkomt en met haar naar bed gaat, blijkt na afloop de verliefdheid niet te willen verdwijnen. In een heuse metafysische revolte zoeken Benny en Gini vervolgens naar een weg om onder de doem van de eenmaligheid uit te komen. De hel van de herhaling wordt voor hen de enige plaats waar hun liefde nog een toekomst lijkt te kunnen hebben.

Een schandalige moord op een blinde oude man brengt uitkomst. Eerst belandt Gini op de elektrische stoel en verlaat de te klein geworden eendagswereld en daarna overkomt Benny hetzelfde. Het verhaal volgt vanaf dat moment Benny op zijn omzwervingen in de hel, waar hij naarstig op zoek gaat naar zijn geliefde, maar aan de hand van zijn eveneens in de hel terechtgekomen slachtoffer vooral kennismaakt met een minder aantrekkelijk herhaling van de liefde. Hij neemt deel aan een pornografische show (waarbij Van der Heijden aan het begrip spitsroedenlopen een nieuwe dimensie toevoegt) en verhuurt zich aan oudere dames als gigolo.

Maar hoezeer de liefde ook bezoedeld raakt, zijn herinnering aan de eenmalige liefdesdaad met Gini blijft zuiver en intact, en dat wordt ten slotte beloond. Hoe, dat zal ik hier niet verklappen. Van der Heijden heeft een verrassende ontknoping bedacht, die de uitspraken van het ‘antiek stuk orakel’ aan het begin van de roman (waarin Benny een liefde als donder en bliksem wordt voorspeld) alle recht doet.

Maar hoe zit het nu met die symbolische diepte? Wat is Het leven uit een dag eigenlijk voor een boek: een ‘metafysisch’ liefdessprookje of een heimelijke allegorie over de literatuur? Het aardige van de

[p. 94]

roman lijkt mij dat hij zonder probleem op beide manieren kan worden gelezen. Er hoeft niet aan getwijfeld te worden dat het verhaal van Benny en Gini over de liefde gaat, die hier zelfs letterlijk de tijd weet te overwinnen en zo - in weerwil van alle metafysische orde - intensiteit en herhaling combineert. Maar is dat niet ook precies wat goede literatuur vermag, boek na boek na boek?

A.F.Th. van der Heijden heeft in elk geval met zijn eigen werk tot nu toe het tegendeel niet bewezen.

‘De doem van de eenmaligheid’. Uit de Volkskrant, 7 oktober 1988.
* ‘De roman heeft mij niet zo kunnen overtuigen, sterker, me nogal teleurgesteld. Het verhaal is zeer geconstrueerd, valt aan het begin nogal wazig uit en naarmate het zich verder afwikkelt, laat het zich gemakkelijk voorspellen waar het de grote lijn betreft.’ (Clemens Spijkers, Twentsche Courant, 7 januari 1989).
* ‘Als er één schrijver is die het veelbetreurde gat na de grote naoorlogse schrijversgeneratie van Hermans, Mulisch en Reve lijkt te gaan vullen, dan is het Van der Heijden, die zelfs in zijn tussendoortjes eenzame hoogten bereikt.’ (Rob Schouten, Trouw, 6 oktober 1988).
* ‘Een novelle zou aan de centrale idee van Het leven uit een dag beter recht hebben gedaan. Nu blijft de lezer al te lang in het gezelschap van twee personages die slechts mogen figureren in een ideeënspel.’ (Gerrit Jan Zwier, Leeuwarder Courant, 21 oktober 1988).
* ‘Ik kan met ontkennen dat er enige moraal in is geslopen. Maar ik heb het niet geschreven om een moralistische boodschap uit te dragen. (...) Het is een sprookje waarin ik de menselijke problemen eens van een heel andere kant wilde bekijken.’ (Van der Heijden in een interview met Anthony Mertens en Max Arian in De Groene Amsterdammer, 5 oktober 1988).
Het leven uit een dag (september 1988) werd inmiddels voor de vierde keer gedrukt.