Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

[p. 77]

Gust Gils
Antwoordapparaat
door Carel Peeters

Een van de aardige scènes in Charlie Chaplins film Modern Times is die waarin hij werkend in de fabriek met de enorme raderen die hem tussen zich in zullen nemen, in een staat van bezeten plichtsbetrachting alle schroeven en moeren begint aan te draaien. Schermend met zijn sleutels raakt hij daarbij in een speels gevecht met een collega en belandt per ongeluk buiten de fabriek. Daar begint hij aan een brandkraan te sleutelen, tot hij een dame met gezet postuur in het oog krijgt. Op de plaatsen van haar enorme borsten heeft ze twee donkere knopen die iemand met een overspannen en gemakkelijk op ideeën te brengen geest als Chaplin graag voor moeren aanziet. Die moeten nodig worden aangedraaid. Wanneer ze verschrikt door zijn merkwaardige avances de benen neemt, zet hij de achtervolging in, tot hij op de onvermijdelijke politieagent stuit.

Zulke scènes roepen gemakkelijk vergelijkbare taferelen op. De man die zijn vrouw voor een hoed hield van de neuroloog Oliver Sacks staat er vol mee. Zoals de (ziekte)geschiedenis van de musicus dr. P. waaraan de titel van het boek is ontleend. Zonder dat zijn omgeving er lang iets anders in zag dan de vruchten van dr. P.'s speelse geest herkende hij mensen niet, gaf hij klopjes op een brandkraan alsof het een kinderhoofdje was en begon hij een genoeglijk gesprek met de gebeeldhouwde knoppen van het meubilair. Hij vond het vreemd dat hij daarbij geen antwoord kreeg. Zo'n drie jaar was dr. P. voor zijn omgeving de beminnelijke maar een beetje vreemde, humoristische muziekleraar, tot Sacks erachter kwam dat hij leed aan een perceptuele afwijking in zijn hersenen.

De Vlaamse schrijver Gust Gils is geen Charlie Chaplin en lijdt niet aan een perceptuele afwijking in zijn hersenen, maar toch lijkt zijn proza door een zelfde soort geest te zijn geschreven. Gils schrijft nu al zo lang dat zijn geest ernaar is gaan staan, alsof zijn geest een perceptuele afwijking heeft. De gewoonste dingen krijgen bij hem een verrassend ander aanzien. Een stukje van anderhalve pagina (de meeste stukjes zijn niet veel langer) heet ‘Biografie van een barst’. Het gaat

[p. 78]

over de dochter van een vloertegelbarst (vader) en een barst in goedkoop aardewerk (moeder). Zij laten hun dochterbarst studeren ten koste van ijselijke opofferingen maar in de vrome hoop dat hun telg ooit waardig zou worden bevonden om te figureren als barst in iets beters dan een banale tegel of koffiekop! In een champagneglas, bij voorbeeld. Of wie weet een winkelruit. Wanneer ze de ‘barstenklare leeftijd’ heeft bereikt, gaat ze dwars liggen en vertikt het om zelfs een barst in een champagneglas te worden; dat is haar te ordinair. Ze wil hogerop: een barst ‘in een halfedelstenen kunstschat of in een antieke Chinese vaas’, daar is haar ambitie op gericht. In afstandelijk proza van het vertellende soort, of in het proza van een rustige beschouwer die eens iets uiteen zal zetten neemt Gils zijn omgeving afwisselend letterlijk, geeft hij er een draai aan, maakt hij gebruik van de suggestie die een woord oproept, verzint hij burleske, absurde of groteske situaties. Van een ‘schaduwhandel’ maakt hij geen verhaaltje over een bepaalde handel die het daglicht niet kan velen; maar een echte handel in schaduwen, in antieke schaduwen zelfs. Het mooiste zijn deze verhaaltjes als er vaag iets satirisch doorheen zweeft, of wanneer er een minimale suggestie van ironische filosofie van uitgaat, zodat ze onbedoeld ietsje van een parabel krijgen, zoals in dat stukje over de familie van barsten of de schaduwhandel.

Wat Gust Gils schrijft, behoort tot geen enkel genre, want grotesken, burlesken of persiflages zijn het maar tot op zekere hoogte. Deze onzekerheid over wat het nu precies is, bevordert de aandacht waarmee gelezen wordt, want wanneer ze grotesken genoemd zouden worden, waren ze voor eens en altijd in een vakje ingedeeld. Daarom is het jammer dat Gils er ooit zelf een naam voor heeft bedacht: ‘paraproza’. Tegen woorden die beginnen met ‘para’ kan men niets hebben, want er zijn tientallen woorden die ermee beginnen. Maar neologismen die met ‘para’ beginnen, zijn altijd verdacht; wat ze ook proberen voor te stellen, ze krijgen altijd iets mee dat ook aan ‘paragnost’ of ‘parapsycholoog’ kleeft: iets zemeligs. Paraproza is net zoiets als het in de jaren zestig opduikende ‘proëzie’, een samenstelling waar je je ook alleen maar slechte poëzie bij kunt voorstellen. De enige remedie om aan deze associaties te ontkomen is Gils te lezen, dan blijkt al gauw dat ze onterecht zijn. Hij schrijft een stukje over ‘Het oeverloze’ en doet alsof het in plaats van iets abstracts iets concreets is: het oeverloze heeft hierin behoefte ‘aan een vorm van geborgenheid’. Het is op zoek naar het ‘Oeverloze paradijs, onmetelijk ver van elke oever verwijderd’ waar ‘de verzamelde Oeverloos-

[p. 79]

heden zich dan tot in lengte van dagen heerlijk Oeverloos in elkaars Oeverloosheid kunnen verliezen’. Hij schrijft een stukje over ‘De uitvinding van de emmer’. Het is, zoals meestal met deze stukjes, eigenlijk niet na te vertellen omdat Gils in zo'n stukje opeenvolgende stappen zet waarvan er niet een gemist kan worden. Dit stukje gaat over de uitvinder van de emmer, of beter, over degene die beweert dat hij die uitgevonden heeft. Dat is de hele moeilijkheid: niemand wil hem geloven, want het ligt te veel voor de hand. De uitvinder verdenkt het octrooibureau ervan met zijn uitvinding te gaan strijken, hij denkt dat hij ze op een idee heeft gebracht. Dit alles verteld met het stalen gezicht dat zich tussen humor en ernst bevindt.

Het is natuurlijk maar één schrijver in de Nederlandse literatuur die op een vergelijkbare manier zijn geest van een perceptuele afwijking voorzag: Jan Hanlo. Gils legt in de uitwerking van zijn gedachten al zijn inventiviteit in de wendingen die zijn verhaaltjes nemen, bij Hanlo is het allemaal nog wat precieuzer en zijn de zinnen nog merkwaardiger. Maar Gils en Hanlo behoren tot dezelfde familie, nog meer dan andere medewerkers van Barbarber. Ze zijn familie van elkaar. Dat had Hanlo zelf direct gezien toen hij in 1955 in een jaarboek een stukje van Gils las over ‘de muziek der sferen’. Dat ‘interesseerde’ hem, schreef hij op 22 juli 1955 aan Gils. Hij vraagt in die brief zelfs in ernst of Gils werkelijk meende ‘dat deze muziek te vinden of te achterhalen is?’ Het was het begin van een uitvoerige briefwisseling tussen verwanten. Op 19 augustus van dat jaar komt Hanlo terug op zijn tweede brief waarin hij het stukje over de muziek der sferen ‘een prachtig voorbeeld van door mij zeer bewonderde ouw-hoer-stijl’ had genoemd. Nu preciseert hij dit op een manier die van nauwkeurig begrip van Gils bedoelingen getuigt: ‘“Ouw-hoer” was 't slechtste en het beste woord dat ik vinden kon om mijn gedachten te uiten in mijn brief aan u. Kan “casse-pied” (ik weet niet of ik het goed schrijf) zijn wat ik bedoel?: iemand die maar doorgaat niet-on-suggestief suggestief over hetzelfde (meestal niet belangrijke) onderwerp te spreken; iemand die nog net zoveel humor en ernst in z'n woorden mengt dat men zich laat overhalen te (blijven) luisteren en in te gaan op wat hij zegt, ook wanneer hij er net te weinig humor en ernst in mengt, is hij een o.h.; zijn dosering voldeed n.l. in beide gevallen aan het vereiste: te zweven om die grens.’

Het is vooral de droge vanzelfsprekendheid waarmee Gils te werk gaat, die indruk maakt. Het is alsof alles normaal is en hij iets

[p. 80]

gewoons gaat vertellen, maar het pakt onmiddellijk anders uit. Hij bevindt zich in dat zwevende gebied tussen ernst en humor wanneer hij het heeft over ‘de Eenzame Wandelaar’ die de drang tot wandelen weer in zich voelt opkomen. Hij trekt zijn jas aan en gaat ertoe over zijn woning te verlaten ‘met de bedoeling van daaruit de buitenwereld te betreden’. Maar op de grens tussen die twee gebieden, ‘zegge zijn open buitendeur’, krijgt hij de gewaarwording dat die buitenwereld plotseling een ‘aanwezigheid’ is. ‘En aangezien er slechts één buitenwereld is, lag die aanwezigheid er noodgedwongen maar eenzaam bij.’ En dat is niet volgens de bedoelingen van de Eenzame Wandelaar, die wenste alleen eenzaam te blijven, ‘met andersmans eenzaamheid wilde hij geen uitstaans’.

Op welk gebied van het menselijke denken Gils zich hier bevindt, is moeilijk te bepalen; ik denk op verschillende. Door een psychologische logica zorgt hij eerst voor twee eenzamen (de eenzame wandelaar die de gewaarwording heeft dat de buitenwereld ook ‘eenzaam’ of leeg is), daarna gaat hij over op paradoxale gewone logica (‘hoe kun je nu waarachtig eenzaam zijn met z'n tweeën?’), om daarna grotesk te worden wanneer de buitenwereld als een ‘overmacht’ wordt gezien waartegen de Eenzame Wandelaar het niet kan opnemen. En zo gaat het nog even door. In andere stukjes neemt hij iets letterlijk en geeft er een onverwachte draai aan. Zoals in ‘De verkeerde deur’. Dat is niet de deur van de dames-wc, maar het blijkt een deur die het hele leven van een man bepaalt. Tegen de tijd dat hij die deur eindelijk weer dicht heeft, blijkt zijn leven om te zijn. Dus was het tegelijk in zekere zin de goede deur.

Het is begrijpelijk dat het in dit eigenzinnige genre precies toe moet gaan om in dat intrigerende zwevende gebied tussen humor en ernst te blijven. De stukjes in Antwoordapparaat zijn wat dit betreft niet even sterk - dat is de kwalificatie die hier het meest geschikt lijkt. Het titelstukje is een kleine futurologie over antwoordapparaten die zo geavanceerd zijn dat ze met elkaar gaan converseren. De eigenaars komen er uiteindelijk zelf helemaal niet meer aan te pas. Zulke stukjes missen de filosofische ironie en drijven alleen op absurde overdrijving en dat is een soort fantasie die te weinig kost, die krijg je gratis bij een handvol woorden. Maar in veel stukjes lukt het Gils om op het koord tussen humor en ernst, tussen ironische filosofie en ernstige psychologie in evenwicht te blijven. En dat is aardig om te zien.

‘Koorddansen tussen humor en ernst’. Uit Vrij Nederland, 22 april 1989.

[p. 81]

Eerste druk april 1989. Over Antwoordapparaat waren op het moment dat Een jaar boek 1989 ter perse ging nog geen andere recensies verschenen.