Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

[p. 67]

Hans Faverey
Tegen het vergeten
door Aad Nuis

Hans Faverey maakt mooie gedichten waarop moeilijk vat is te krijgen. Zo was het twintig jaar geleden toen hij zijn eerste bundel publiceerde, en zo is het eigenlijk nog steeds. Wel is er sindsdien het een en ander gebeurd. De gedichten zelf zien er minder beknopt en gesloten uit dan in het begin, en er is langzamerhand ook veel verhelderends over gezegd, door critici, maar vooral door hemzelf in interviews. Dat heeft zijn poëzie toegankelijker gemaakt, maar niet in de zin dat elke nieuwe bundel minder raadselachtig zou zijn dan de vorige. Mij althans vergaat het eerder andersom: de oudere gedichten hebben hun plaats wel gevonden, maar een nieuwe bundel, zoals nu Tegen het vergeten, houdt me nog steeds lang, intensief en soms verbijsterd bezig, alsof er een zending geheel nieuwe Chinese puzzels is aangekomen.

Het eenvoudigste deel van de moeilijkheid met Faverey is dat hij de verwachtingen negeert die veel poëzielezers van een gedicht hebben. De meeste gedichten, ook moderne, doen zich min of meer argeloos voor als mededelingen over de werkelijkheid die emoties oproepen. Dat ze hun kracht ontlenen aan de bijzondere rangschikking van hun woorden, aan ritme, klank, melodie, kan heel goed onder het oppervlak verborgen blijven, als een inwendige constructie waarvan men zich niet bewust hoeft te zijn om het effect ervan te ondergaan. Faverey behoorde zeker in zijn beginperiode tot het type dichters dat erop uit is al het overbodige weg te laten, liefst de hele mededelende en emotionerende buitenkant, en uitsluitend de essentiële taalconstructie te laten zien. Daarbij legde hij niet de puriteinse strengheid en rechtlijnigheid aan de dag die bij zulke ondernemingen gebruikelijk is. Hij leek er een boosaardig genoegen aan te beleven de lezer op het verkeerde been te zetten en taalspelletjes met hem te spelen, even logische als grillige speeldoosmuziekjes:

[p. 68]

 

Deze hier maakt een buiging

 

 

 

Naar waar niets is;

 

Pakt het touw op,

 

 

 

Rolt het touw op,

 

Blaast de letters weg

 

 

 

En gaat zelf ook weg.

Later krijgen de gedichten van Faverey steeds meer buitenkant, ze gaan meer op andere gedichten lijken in de manier waarop ze bij voorbeeld een landschap laten zien, of het portret van een vrouw of de uitwerking van een gedachte. Ze gaan ook meer een beroep doen op de gevoelens die daarbij passen. Maar die oppervlakte blijft doorzichtig en de constructie eronder nadrukkelijk zichtbaar. Ook de gewoonte om de lezer te verrassen met de onverwachte draai en de neiging om veel te verzwijgen en veelzeggende stiltes te laten vallen blijft aanwezig. Daardoor zijn de latere gedichten wezenlijk ingewikkelder dan de eerdere, die betrekkelijk eenvoudig zijn als men uitgangspunt en werkwijze van de dichter eenmaal herkend heeft.

De speelsheid van Faverey betekent bepaald niet dat hij vrijblijvend is. Zijn ernst blijkt in de eerste plaats uit de zorgvuldige perfectie van formulering die hij nastreeft en telkens weer bereikt, en waarmee hij een onbevooroordeelde lezer onmiddellijk overtuigt, ook als het gedicht nog duister blijft. Maar ook aan het taalspel zelf en de relativering van alle verstandhouding via de taal die eruit spreekt, ligt dunkt mij een diep levensgevoel ten grondslag dat in de buurt moet liggen van Wittgensteiniaanse filosofie en boeddhistische meditatie. Faverey spreekt zich daar bij mijn weten nergens direct over uit, maar het is naar zijn aard ook een tamelijk zwijgzaam levensgevoel.

In uitspraken buiten zijn poëzie om is Faverey wel eens uitdagend ver gegaan in het op losse schroeven zetten van het idee dat zijn gedichten iets te beweren, te verhalen of te verwijzen zouden hebben. ‘De inhoud van de zinnen kan me niet zoveel schelen,’ zei hij ooit tegen Van Deel. ‘Als je in gedachte een willekeurig vers neemt, dat een bepaalde structuur heeft, dan geloof ik bijna dat je hetzelfde zou kunnen bereiken met andere woorden en zinnen.’ Hij verklaarde ook jaloers te zijn op componisten, van wie men immers geen verwijzingen naar iets buiten de muziek verwacht.

[p. 69]

Betekent dit nu dat de gedichten van Faverey louter fraai geconstrueerde, in zichzelf verzonken woordingen zijn, die men bewonderen kan als muziek, maar waaraan het ontwringen van een betekenis altijd bij voorbaat vergeefse moeite is? Ik denk van niet, en niet alleen vanwege het woordje ‘bijna’ in de uitspraak van Faverey. Er is wel degelijk een constante verbindingslijn tussen deze gedichten en de wereld van ervaringen buiten de poëzie. Die ligt in een centraal thema dat impliciet in heel het werk van deze dichter aanwezig is, maar dat in deze laatste bundel wel heel uitgesproken naar buiten komt: de paradoxale verhouding van leven en dood.

Als een afdeling in deze bundel ‘Reeks tegen de dood’ heet, betekent dat in de eerste plaats letterlijk wat er staat: er wordt verzet aangetekend tegen de eigen sterfelijkheid en die van alle levende wezens. Maar de dood is tegelijk ook een metafoor: alles wat vaststaat, wat voorgoed tot stilstand is gekomen of tot voorspelbare herhaling is vervallen valt eronder, in de natuur en, waar het de dichter vooral om lijkt te gaan, in de menselijke geest. Leven is daarentegen het principe van de beweging, van het vluchtige en onverwachte. Het paradoxale is nu dat ook in deze overdrachtelijke zin leven en dood, stilstand en beweging zo hecht met elkaar verweven blijken te zijn: ze zijn absolute tegendelen, en tegelijk elkaars voorwaarde. En een gedicht van Faverey weerspiegelt deze fundamentele spanning, niet zozeer door wat het zegt, maar door wat het is: een telkens nieuwe poging om het vluchtige in al zijn onverwachte vluchtigheid weer te geven en aan de vergetelheid te onttrekken, een poging die gedoemd is meer te falen naarmate zij meer slaagt, omdat zij immers de beweging zelf doodt door haar vast te leggen.

Het is, dunkt mij, deze elementaire en voor de dichter blijkbaar zeer wezenlijke spanning die de gedichten een onderdeel maken van een veel algemenere ervaringswerkelijkheid. Ze ontlenen aan die spanning hun fundamentele ernst en ook de gevoelslading die ze wel degelijk bezitten. Het blijven grillige en in hoge mate kunstmatige glinsterdingen van taal, maar ze zijn geregen aan een haast wanhopig strakke draad: momentopname van een gevecht op leven en dood.

Deze opmerkingen zijn niet bedoeld als poging tot decodering. Een sleuteltje dat maar hoeft te worden omgedraaid om deze gedichten te laten openvallen bestaat gelukkig niet. Hoogstens geven ze een startpunt aan voor een speurtocht die lang kan duren, en voor mij althans nog lang niet afgelopen is. Neem het openingsgedicht:

[p. 70]

 

Uit te kunnen vallen

 

Tegen hetzelfde,

 

 

 

Om niet:

 

 

 

Is dat niet het voorrecht

 

Dat een mens zich neemt,

 

Zich toeeigent om te kunnen

 

Vergeten dat hij zich herinnert

 

Hoe een rode wouw verscheen

 

 

 

Boven het tarwebos en hem

 

Sloeg tot spitsmuis.

Uitvallen tegen hetzelfde om niet kan heel goed een aanduiding zijn van dichten en trouwens van alle geestelijke werkzaamheid, als je het vanuit relativerende hoogte beziet. Mensen doen dat, zo lijkt te worden beweerd, om hun sterfelijkheid te vergeten.

Maar die dood wordt weergegeven in het flitsende, onverwachte, bij uitstek levendige beeld aan het slot. Verdoet de tot spitsmuis geslagene zijn leven in schijnaanvallen die een krachteloze navolging zijn van de wouw die zijn dood was? Zo draait het gedicht steeds een slag om voor wie ernaar blijft kijken, met als vaste as dat magnifieke en niet gemakkelijk meer te vergeten beeld van wouw, spitsmuis en tarwebos.

De laatste afdeling in de bundel heet ‘Persephone, herrezen’. Persephone, dochter van Zeus en de vruchtbaarheidsgodin Demeter, geschaakt door Hades, god van de onderwereld, en sindsdien gedoemd om haar seizoenen eerlijk te delen tussen leven en dood, zou ook in de traditionele zin heel goed als boegbeeld van deze poëzie kunnen dienen. Maar de vreemde sprongen die Faverey haar laat maken zijn in het geheel niet traditioneel. Het laatste gedicht van de bundel begint met een aanroep: ‘O lieve Godin, ontdoodt mij.’ Het eindigt met de omkering:

O lieve Godin, wie ik ook ben, laat het
Zo zijn, ik ben geboren, ontdoodt mij niet,
Ik neem uw lot van mij over.

[p. 71]

Het eerste verzoek, dat gezien het gewone tijdstip van de herrijzenis van Persephone aan het huiselijker ontdooien doet denken, behelst het ‘voorgoed’ verlost worden van de dood. Aan het eind wordt dat verzoek ingetrokken, omdat inmiddels gebleken is dat de dood voor wie geboren is niet los is te maken van het leven en de liefde. Maar wat moet die laatste zin daar? Is daar een ik - ‘wie ik ook ben’ - bezig een doorzichtige truc uit te halen door het lot van de godin - de weerkerende dood dus - over te nemen, niet van haar zozeer maar van ‘mij’? Bij het overwegen van dat raadseltje valt mij dan ineens op hoe deze aanroeping van een ‘lieve godin’ in de stijl een hommage lijkt aan de dichteres Fritzi ten Harmsen van Beek:

(...) opdat ik nooit moest ontkomen, om u,
aan teistering nog aan weer/

spannigheid, omwille van dit kiezelende,
hoe sluipends aan niet vereerd geraakt (...)

Zo maakt elke lezing nieuwe perspectieven open en nieuwe vragen los. Sommige gedichten in de bundel vind ik schitterend - zoals dat over een engel die bij zijn aarzeling om te gaan vliegen de tijd op een engelenmanier uit het oog verliest - andere veel doffer, maar het zijn mooie, harde steentjes, en allemaal blijven ze van kleur verschieten. Ze zullen zich, denk ik, samen met hun maker, nog lang en gelukkig verzetten tegen de doodse vrieskou van het volledige begrijpen.

‘Glinsterdingen van taal’. Uit de Volkskrant, 16 december 1988.
* ‘Geen poëzie van vaststaande ideeën maar een waarbij de lezer zelf aan de slag zal moeten, ook nadat hij de bolster heeft verwijderd. Maar een dolfijn die weigert te spreken is Faverey niet meer.’ (Rob Schouten, Vrij Nederland, 28 januari 1989)
* ‘Maar hoe vaak men ook het mechaniek heeft blootgelegd, geen van die ontledingen verklaart waarom een gedicht van Faverey steeds opnieuw ontroert - of dat nu het zo juist ontlede of een volgend, nog te ontleden gedicht betreft.’ (Marc Reugebrink, De Groene Amsterdammer, 15 maart 1989)
* ‘Ik kan het nu beter dan vroeger. Woorden als “zich” of “niets” hoef ik niet meer zo vaak te gebruiken. Ik vind Tegen het vergeten voorlopig mijn mooiste bundel. Mijn gedichten zijn geleidelijk iets langer geworden. Er gebeurt dus meer. Er zit meer betekenis in. Sommige mensen raken er zelfs door ontroerd.’ (Hans Faverey in een interview met Arjen Schreuder, nrc Handelsblad, 11 november 1988)
Tegen het vergeten (november 1988) verscheen inmiddels in een tweede druk.