Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

Adriaan van Dis
Zilver, of Het verlies van de onschuld
door Jaap Goedegebuure

Adriaan van Dis lijkt in rap tempo Frederik van Eeden, Jacobus van Looy en Theo Thijssen te gaan overtreffen. Beperkten deze schrijvers zich tot de creatie van slechts één spreekwoordelijk geworden held - De kleine Johannes, Jaapje, Kees de Jongen - Van Dis schenkt ons na de schepping van Nathan Sid een oudere broer in de persoon van Zilver. De verwantschap tussen de twee knapen is onmiskenbaar. Net als Nathan is Zilver een eenzelvige dromer. Bij voorkeur kruipt hij in de huid van de personages uit zijn favoriete lectuur: de piraat Long John Silver uit Stevensons Schateiland, of Remi die zo dapper achter Signor Vitalis aanstapt. Maar het allerliefst zou hij zich gedragen als Nathan Sid, ‘en kroop hij voor altijd weg onder zijn moeders jurk (...), waar het was zoals achter zijn gesloten wimpers, een veilige wereld waarin hij niets fout kon doen.’ Maar de bestendiging van die mooie jongensdroom is Zilver niet gegeven. Niet voor niets draagt de lijdensgeschiedenis van zijn seksueel ontwaken de ondertitel Het verlies van de onschuld. Nathan kan nog schuilen, maar voor een puber als Zilver is het paradijs van moeders rokken onbereikbaar geworden.

Wie eenmaal de gezegende leeftijd van dertien, veertien jaar heeft bereikt, is per definitie sans familie, alleen op de wereld. Van Dis voert zijn hoofdpersoon dan ook ten tonele als een kind zonder ouders. Zilver groeit op onder de hoede van een kleurloze en pinnige gouvernante, zo een die je in lang vervlogen tijden nog wel eens tegenkwam, al was het dan alleen maar in boeken die de jeugdige lezer rode oortjes bezorgden, maar die later omgeven waren door het odium van een zekere ouderwetsheid. Van Dis heeft zich daar kennelijk niet aan gestoord; sterker nog, hij lijkt zich bewust te hebben geconfor-

[p. 65]

meerd aan de stijl en de sfeer van het verdroomde en sprookjesachtige boek voor grijze kinderen, waarvan De kleine Johannes zo'n gaaf voorbeeld is. Op die manier is de stof van deze roman, die overduidelijk is ontleend aan een jongensleven uit de jaren vijftig (petticoats en paardestaarten bewijzen het), exotischer geworden dan de afstand van dertig jaar doet vermoeden.

Het soort van zinnen waarmee Van Dis zijn personage ten tonele voert, is geheel in overeenstemming met de enigszins onwezenlijke situering van het verhaal. Op het oog is zijn manier van schrijven de simpelheid zelve. Maar wie de moeite neemt een stukje hardop te lezen, zal merken dat dit proza gehoorzaamt aan de strakke maat van een opgelegd ritme. Samen met de vaak gedragen bewoordingen draagt dat bij tot een geacheveerde, en soms zelfs een licht gekunstelde indruk, die merkwaardig afsteekt bij het onopgesmukte karakter van deze geschiedenis. Luister maar. ‘Hij wilde sterk zijn met de sterke, dichter met de dichter. Zij leken edel en knap, nu zijn zij vuil en voos. Hij wil ze nooit meer zien. Hij wil ook nooit meer zwoegen tussen jongens die kleineren, nooit meer doorgaan voor een vriend van zulke vrienden. Of is dit wat de dokter bedoelde, is de vriendschap van Douzy en László kwetsbaar en hun naaktheid moed? Het vragen put hem uit. Leven is een licht dat hem beangstigt. Hij wil het donker in, reizen naar de zuiverheid. Een atoom zal hij weer worden, kaatsend in een groot heelal. Hij komt terug als sneeuwbes, misschien als papegaai. Nooit meer als jongen die moet kiezen.’ De keuze waarvoor Zilver staat, is die van een duidelijke afgebakende identiteit in sexualibus. Hij voelt zich aangetrokken door de zachtheid van een meisjesborst, de geur van parfum, het deinende metrum van een sonnet. Maar hij mist de hardheid en doortastendheid die nodig zijn om dergelijke zachtheid stormenderhand te nemen. Daarom vervalt hij tot dienstbaarheid aan Douzy, die hem inwijdt in de dichtkunst, of aan László die zonder veel succes een kerel van hem wil maken. Zijn grootste handicap is het besef dat iedere keuze het bestaan duidelijk, maar eenzijdig maakt. Beter is het dus te vliegen op de wieken van de fantasie, zeker als dat ‘vliegen’, volgens een beproefd literair recept, raakt aan de erotische ervaring.

Minstens zo onzeker wordt Zilver van het sociale mijnenveld. Was hij maar eenvoudigweg volks, of eenvoudigweg afkomstig uit de geldadel of de aristocratie van geboorte, dan hoefde hij zich tenminste niet te schamen voor de onhandigheden die hij in het maatschappelijk verkeer begaat. Ten slotte ziet hij maar één manier om

[p. 66]

zich te handhaven: doen alsof, een identiteit acteren. ‘Hij zal tonen wie hij werkelijk is: een reiziger met koffers vol ervaring, een schrijver die langzaam danst in zijn verhalen (...). Hij laat zich door niemand meer snoeien. Ook in de liefde niet. Hij zal het leren van een hoer. Zij, die alle mannen tot zich komen laat, moet een minnaar van hem maken.’

Met de verwezenlijking van dat laatste voornemen eindigt de roman. Net zoals Nathan Sid aan het eind van zijn verhaal op de drempel van de puberteit kwam te staan, zo overschrijdt Zilver de grens die hem scheidt van de mannenwereld. Maar het is de vraag of hij er echt in opgenomen zal worden. Wie weet, leert een volgende roman van Adriaan van Dis ons meer over de loop die het verdere leven van zijn kwikzilverachtige held zal nemen. Want globetrotter, spreekstalmeester, of gladde aal, in zijn papieren vermommingen is deze schrijver het allemaal.

‘Gekunsteld’. Uit Haagse Post, 3 december 1988.
* ‘Zilver is te gepolijst om zich vlug te laten lezen, maar het effect is dan ook dat van een juweel: oogverblindend. Meer nog, een lust voor alle zintuigen, want is er een schrijver die zinnenprikkelender is dan Van Dis, een die meer gevoel heeft voor het tactiele dan hij?’ (Diny Schouten, Vrij Nederland, 3 december 1988)
* ‘Zilver, of het verlies van de onschuld vind ik dan ook een mislukte roman. Er is geen mogelijkheid om je met Zilvers lot te vereenzelvigen of om er anderszins veel belangstelling voor op te brengen, daarvoor belemmert de stijl te veel de totstandkoming van een werkelijk interessant verhaal.’ (T. van Deel, Trouw, 22 december 1988)
* ‘Wat is het opvallende van zijn proza? Vooral de elegante stijl. De zinnen die moeiteloos tot stand lijken te zijn gekomen. De afkeer van zwaarwichtigheid. Hij blijft met lang stilstaan bij de problemen die hij aanroert. Ieder hoofdstuk komt over als een sprankelende vingeroefening.’ (Hans Warren, Provinciale Zeeuwse Courant, 26 november 1988; Gooi en Eemlander, 21 december 1988)
* ‘Een keuze maken verbreekt vaak de zuiverheid. En het streven naar zuiverheid was iets dat ik als kind al heel sterk had. Uitgelachen worden als je je eigen kwetsbaarheid toont, geeft me nog altijd een enorm gevoel van verraad. Natuurlijk, het leven zelf corrumpeert, maar zoek in die corruptie dan tenminste nog de nuance, denk ik dan. Het boek is eigenlijk een aanklacht tegen de mannencultuur. Mannen zijn oneerlijk, ze regeren in belangrijke mate de wereld en dat maakt die wereld aanmerkelijk onaangenamer. Omdat mannen nu eenmaal onaangenaam met elkaar omgaan.’ (Adriaan van Dis in een interview met Hugo Camps, Elsevier, 19 november 1988)
Zilver (november 1988) verscheen inmiddels in een vierde druk. Het stond 24 weken in de Top Tien van meest verkochte boeken.