Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

Rita Demeester
Stampvoeten in het donker
door Jos Borré

De schrijfster zelf voerde in haar eigen toespraak bij de presentatie onder meer Marx op: ‘Mijn verhalen blijken een, ook voor mij, bijna gênante weerloosheid te etaleren. In het gevecht tegen het verlies van liefde of waardigheid en het smalle grensvlak tussen die twee, beschikken we alleen over ondoelmatige strategieën. Toch ben ik niet met het schrijven van verhalen begonnen omdat ik zonodig voor de machtelozen moest kiezen. Ik ben Marx niet.

De tijd waarin ik geloofde dat schrijven de wereld tot inkeer zou

[p. 61]

brengen is, net als '68, lang voorbij. Ik geloof niet langer in de macht van het pamflet. Wat ik Marx echter wèl moet nageven: veranderingen gedijen slecht in tevredenheid en orde. Dat schijnt voor revoluties zo te zijn en dat was ook zo voor het debuteren op mijn 42ste.’

Een debuut, zegt ze zelf, ontsproten uit werkloosheid en eenzaamheid. ‘Met de schrik om het hart pakte ik mijn pen en probeerde er een polsstok van te maken. (...) Mijn motieven waren eerder van ijdele dan van edele aard. (...) Zo simpel zit het met dit boekje: frustraties laten woekeren en er op een dag een punt aan slijpen.’

De personages in de verhalen van Rita Demeester leven vaak in twee soorten werelden, en meestal gaat er van de ene een zachte maar dwingende invloed uit op de andere. De doden beheersen het leven van de nabestaanden, de mannen dat van de vrouwen - maar even vaak omgekeerd, de broer dat van zijn zus - of andersom, de simpele en degelijke mensen dat van hen die zich willen losrukken, vrijmaken - of, evenzeer, vice versa.

In ‘In het spoor van Jim Morrison’ pleegt een jongen uit een eenvoudig gezin zelfmoord omdat hij zijn vrijheid niet ten volle kan verwezenlijken. De familieleden blijven verslagen achter omdat ze er niets van begrijpen, maar zijn jongere zus (die het verhaal vertelt), ziet jaren nadien tijdens een uitstapje in Amsterdam langzaam in waar het hem om te doen was.

Het was een ander, magisch leven (in de jaren zestig, in dit geval), waarin je zonder een frank op zak naar Amsterdam kon liften om de Stones te zien, of waarin je 's ochtends vroeg na een nachtje uit voor ‘sletjes... uit de voortuinen van slapende villa's bloemen ging plukken’ (16).

Voor de degelijke ouders is zulk gedrag volstrekt uit den boze. Het verhaal van háár ontwikkeling in de schaduw van die van haar broer besluit de vertelster met: ‘God bestaat niet en de hemel is een verzinsel van ongeletterden’ (17). Het is het inzicht dat doorbreekt, de zekerheid die zij verwerft: er bestaat een andere wereld.

In ‘Kinderspel’ ontwikkelen een zus en een broer vanuit een warmhartige intimiteit een sadomasochistische verhouding, tot hij wil vermijden dat ze een relatie aanknoopt met iemand anders... in een volstrekt andere wereld.

De oude, woordblinde ‘Oscar’ heeft jarenlang samengewoond met zijn zus, die strak het huishouden en zijn leven beredderde, maar die

[p. 62]

de kwaadste nog niet was. ‘Toen haar stijve vingers langzamerhand de greep rond de haarborstel verloren, heeft Oscar haar dunne grijze haar gekamd, zorgvuldig in twee gelijke helften verdeeld en de strakke tresjes met spelden vastgestoken, er een keurig vlechtwerkje van gemaakt’ (23).

Na haar dood moet hij naar het rusthuis, waar de verpleegsters een andere toon tegen hem aanslaan. Een nieuwe kamergenoot krijgt complimentjes omdat hij zo naarstig in De wonderen van de wereld leest. Maar dan ontdekt Oscar met een schok dat de bladzijden met pornografische foto's overplakt zijn, beelden uit een wereld waar hij geen vermoeden van had.

En in ‘Een halve eeuw jong en zonder zorgen’ laat Rita Demeester een oude hopman met late nazi-sympathieën, die door iedereen scheef bekeken wordt, toch nog onschuldig in aanraking komen met de wereld van een tienjarig meisje dat al de verwittigingen van haar ouders in de wind slaat. Zij bereiken een zekere verstandhouding, de schok van de confrontatie blijft hier uit.

De communicatieve intimiteit, het verstillende, hartelijke gesprek blijkt de belangrijkste constante in deze verhalen te zijn. De personages begeven er zich graag aan om hun emoties te ventileren als ze de resten van hun familiale verleden te verwerken krijgen.

In ‘Krappe herinnering’ komen de vijf dochters van een overleden moeder bij elkaar en ontdekken ze nog een stuk verzwegen intimiteit uit het verleden van hun ouders. Vader zou tijdens de oorlog een beetje gecollaboreerd hebben, en Maurice De Wilde is moeder daar vragen over komen stellen. Terwijl ze de video van de uitzending bekijken, komt de vertelster achter ‘de ideologie van mijn kinderjaren’, waarmee ze niet alleen de overtuigingen van tijdens de oorlog bedoelt, maar ook ‘het onwrikbare geloof in eerzame bedoelingen. De nuchtere verdediging van het kleinste kwaad’ (58).

Als een tijd na de dood van zijn vrouw de hoofdpersoon in ‘Als God in Frankrijk’ het huis heeft opgeruimd, komt zijn dochter met haar twee kinderen op bezoek. Zij scharniert tussen zijn stille, emotionele herinneringen en het gejoel van de kinderen en het geruzie over wie het gebit van oma krijgt. Deze nuchterheid en degelijkheid, het besloten leven buiten het zicht van de rest van de wereld, is de erfenis die de personages uit hun jeugd hebben overgehouden en waar ze vroeg of laat mee afrekenen. De zus van de jongen die zelfmoord pleegt, zegt dat ze ‘alles’ van hem ‘geleerd’ heeft en dat ze nog zoveel

[p. 63]

van hem te leren had: zij is nog niet uit haar cocon ontsnapt.

Voor mij het mooiste verhaal uit deze bundel is ‘Wat is te breed?’. Een vrouw van in de dertig vertelt hoe ze als jong meisje voor twee maanden een logée uit de stad kreeg, een wereldwijs kindvrouwtje, dat haar inwijdde in de geheimen van het leven en de beginselen van de vrouwelijkheid, en nadien weer uit haar leven verdween. Naar aanleiding van een ansichtkaart gaat de vertelster er met haar man over praten, die apart is gaan wonen omdat hij ‘meer ruimte’ nodig had. Rita Demeester werkt dan knap de parallel uit tussen het gebrek aan ruimte van haar hoofdpersoon binnen haar huwelijk en de krappe plaats die ze van haar vriendinnetje toegemeten kreeg in de ‘twijfelaar’ waarin ze samen sliepen. Wat ze toen als raad kreeg (‘Waarom gaf je me dan niet gewoon een por met je knieën?’) blijkt later niet zo simpel meer te liggen.

In dit verhaal profileert de auteur de twee werelden van haar personages het duidelijkst. Haar hoofdpersoon evolueert van een intimistisch, beschut familiaal verleden naar een veel complexer bestaan dan ze ooit vermoed had, van achteloosheid naar een verscherpt levensbewustzijn en een verlaat vrouwelijk identiteitsbesef.

De overkoepelende titel Stampvoeten in het donker van deze bundel verwijst naar de stille wrok om dit uitgestelde inzicht, het verlate leerproces, en de mislukking en het ratégevoel die daarvan het gevolg zijn geweest. Rita Demeester schrijft stemmige, intimistische verhalen waarin de emoties voor het zicht slechts de tinten van pastelkleuren aannemen. De thematiek onthult echter dat in deze gedempte emotionaliteit ook lichte rancune om het verleden en onvrede met het heden, zelfs wat ontreddering verwerkt zitten. Dit geeft deze verhalen een heel aparte tonaliteit: de pasteltinten vertonen een intrigerende intensiteit, die blijft nazinderen. De twee werelden die Rita Demeester in subtiel proza confronteert, krijgen duidelijker vorm en omvang in de herinnering dan tijdens het lezen zelf. Daarom dringt het besef dat dit een knap debuut is misschien ook wat langzamer door.

‘Intimiteit en initiatie’. Uit De Morgen, 31 maart 1989.
* ‘(...) proza dat ingetogen en een beetje frêle is, dat tegelijk heel alledaags en heel bijzonder is. Net zoals de mensen die in de verhalen voorkomen.’ (Eric Rinckhout, nrc Handelsblad, 14 april 1989)

[p. 64]

* ‘Het debuut van Rita Demeester is niet spectaculair. Wel is haar stijl opvallend trefzeker en in een paar verhalen bewijst zij door een subtiele aandacht voor het juiste detail dat zij zich heel gemakkelijk inleeft in zeer verschillende situaties en personen.’ (Wim Vogel, Vrij Nederland, 11 maart 1989)
Van Stampvoeten in het donker verscheen in maart 1989 een eerste druk.