Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

[p. 58]

Hugo Claus
De zwaardvis
door Jaap Goedegebuure

Hoewel ‘film en literatuur’ het thema van de Boekenweek 1989 was, wordt het Boekenweekgeschenk van jaar tot jaar met meer nadruk via de televisie gelanceerd. Op 26 februari was het zover; toen mocht Hugo Claus acte de présence geven bij Adriaan van Dis, om vast wat tipjes van de sluier op te lichten. Het aardigste moment van het vraaggesprek was overigens gereserveerd voor het oudere werk van de Vlaamse meester. Toen Van Dis hem wat al te badinerend vroeg of hij uit een niet zo recente dichtbundel wilde voorlezen, slingerde Claus het boek vol verachting het publiek in. Ik vond het gebaar tekenend. Claus is nu eenmaal geen auteur die het de lezers gemakkelijk maakt. Veel van zijn romans en verhalen, en de meeste van zijn gedichten, maken een uiterst ontoegankelijke indruk, wat te maken heeft met een maniëristische techniek, maar ook met een summum aan suggestiviteit. En als hij tegemoet lijkt te komen aan de eis tot een grotere verstaanbaarheid, zoals in Het jaar van de kreeft, dan is dat geen concessie, maar een weloverwogen aanpassing aan de eisen van het genre (in het geval van Het jaar van de kreeft een parodie op de kioskroman à raison van twee gulden vijfenzeventig per aflevering).

De Stichting Collectieve Propaganda voor het Nederlandse Boek verdient dus te worden geprezen voor haar moed om na jaren van spelen op veilig (Maarten 't Hart, Remco Campert, Marga Minco, Tessa de Loo, J.M.A. Biesheuvel) eindelijk eens een wat lastiger weg te lezen verhaal aan die 360 000 gelegenheidskopers cadeau te doen. Wie bij voorbeeld zonder enige geestelijke bagage aan de lectuur van De zwaardvis begint, ziet al minstens de helft van het genot teloorgaan. Je moet weten dat Cybele (de hoofdpersoon van een ‘declamatorium’ dat een van Claus' verhaalfiguren heeft geschreven) een verschijningsvorm is van die archetypische moedergodinnen waartoe ook de Maagd Maria hoort, en dat deze Cybele een jongere minnaar heeft, die net als Christus wordt gedood om glorierijk weer te herrijzen. Dat hele complex van heidense en christelijke vruchtbaarheids- en wederopstandingsmythen, die bovendien nog eens zijn doordesemd met het Oedipus-motief, is een constante in het oeuvre

[p. 59]

van Claus, en vormt ook in De zwaardvis de harde kern waar elke interpretatie ten slotte op stuit.

Oedipus en Christus zijn hier in één personage verenigd. Zijn naam is Maarten, hij is ongeveer twaalf jaar, en hij is een van die vroegwijze ettertjes die bij gebrek aan broertjes, zusjes en vriendjes, en een teveel aan intelligentie en sensibiliteit te veel zien, te veel horen, om vervolgens danig in hun waanwijsheid verstrikt te raken. Maartens ouders zijn uit elkaar. De aanleiding voor de echtscheiding typeert de rol die moeder Sibylle te spelen heeft: ze heeft haar dronken echtgenoot in vrouwenlingerie gehesen, en hem daarmee ontmand, net zoals dat het geval is met de priesters van Cybele. Deze brave Jozef (die eigenlijk Gerard heet) is niet het enige slachtoffer dat aan de meedogenloze moedergodin ten prooi valt. Ook de plaatselijke hoofdonderwijzer (auteur van het genoemde declamatorium) en een dank zij abortuspraktijken aan lager wal geraakte veearts worden gevangen in het web van de lust. Laatstgenoemde kan zich daar alleen maar een uitweg uit banen door in een vlaag van razernij zijn vrouw te vermoorden.

Vervult Sybille dus de functie van het noodlot (dat net als bij de antieke Sybille te maken heeft met haar ondoorgrondelijkheid), zoon Maarten demoniseert zijn omgeving door het stereotiepe karakter van bedorven kind te verenigen met dwangneurotische oefeningen in nederigheid, en dat in navolging van Christus zelf Op het lichtende voorbeeld van de Heiland (door Maarten zelf ‘eland’ genoemd, een van de kinderlijke versprekingen die Claus met bijzonder veel raffinement weet te verwerken) is hij gewezen door de bigotte onderwijzeres Dora, voor wie katholicisme en antisemitisme nog altijd één zijn.

Zoals hij al eerder bewezen heeft (de door hemzelf verfilmde roman Omtrent Deedee is een fraai staaltje), toont Claus andermaal een groot meesterschap in de enscenering van een alomvattend drama tegen de achtergrond van een morbide, broeierige en door en door burgerlijke sfeer. Het is vooral de vermenging van de tijdloze mythen uit onze culturele erfenis van joodse, christelijke en antieke herkomst met de platte landerigheid anno nu, die dat merkwaardige patina van theatrale onechtheid en ironisch pathos aan zijn werk geeft. Stijl en vertelwijze sluiten daarbij fraai aan. Claus schrijft het verhaal in een stijl tussen de naïeve vertelwijze van kinderen en eenvoudigen van geest, en de sceptische, enigszins vermoeide vertelwijze van iemand die het menselijk getob eigenlijk meer dan zat is.

[p. 60]

Maar doordat het standpunt per fragment naar een ander personage verschuift, is het onmogelijk de auteur te betrappen op mededogen dan wel sarcasme. Een prachtige, niet gemakkelijk uit te putten novelle derhalve, een aanwinst voor het werk van de auteur en de hele Nederlandstalige literatuur.

‘Moedig cadeau’. Uit Haagse Post, 18 maart 1989.
* ‘Van een boek waarvan op voorhand vaststaat dat het bij zo'n half miljoen lezers terecht zal komen, mag men waarschijnlijk geen al te grote verrassingen verwachten. Daarom hoeft Claus ook niet te worden verweten dat hij op safe heeft gespeeld - de lezers zullen hem er ongetwijfeld dankbaar voor zijn.’ (Arnold Heumakers, de Volkskrant, 3 maart 1989)
* ‘Er lijkt weer een grens overschreden: literatuur, ook die van de Boekenweek, hoeft niet vriendelijk te zijn voor wie leest. Liever niet, moet je misschien wel zeggen. Om op die basis een geschenk uit te geven, vergt moed en volwassenheid.’ (Jan Verstappen, Het Binnenhof, 4 maart 1989)
* ‘Dat ook minder bedeelden mijn boek in handen krijgen, betekent niet dat ik dan maar proletariserend of vulgariserend ben gaan schrijven. Ik heb geprobeerd de gewone lezers te bereiken zonder mijn poëtica te verraden. Men kan daar gemakkelijk om smalen, maar het getuigt van respect voor het soort publiek dat mijn boek in handen krijgt.’ (Hugo Claus in een interview met Arjen Schreuder, nrc Handelsblad, 10 maart 1989)
De zwaardvis, boekenweekgeschenk in 1989, werd uitgegeven door de cpnb in een oplage van 540 000 exemplaren.