Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

[p. 55]

Jeroen Brouwers
De zondvloed
door P.M. Reinders

Met autobiografische romans kun je in Nederland de straten plaveien, maar de manier waarop Jeroen Brouwers zijn eigen leven tot romans verwerkt, valt ver buiten het gewone patroon. In zijn houding tegenover de autobiografie staat hij het dichtst bij Du Perron, voor wie het woordje ik in de jeugdherinneringen van Het Land van herkomst ook zeer problematisch was. Is het mogelijk om dat woord te gebruiken als het om gebeurtenissen van dertig jaar geleden gaat? Du Perron beschrijft een scène uit zijn kinderjaren waarin de ik in de achtertuin bij de seringen staat. ‘Ik?’ vraag hij zich dan af, en antwoordt: ‘de kleine Ducroo die ik daar heb neergezet.’

Brouwers zegt het niet zo summier als Du Perron, maar die zelfde vraag en dat zelfde antwoord klinken door het hele boek heen. Hij stelt zijn vertrouwen niet in een flitsende zin of in een aforistisch geformuleerde gedachte, maar in een buitengewoon nadrukkelijke opeenstapeling van herhalingen. Keer op keer al heeft hij ons per brief, per interview en per roman laten weten dat hij zichzelf niet ziet als een persoonlijkheid uit één stuk, maar als een samenstel van ikken. Ook in de nieuwe roman wordt die mening niet onder stoelen of banken gestoken. ‘Ik ben niet ik,’ schrijft hij, en in hoofdstuk na hoofdstuk wordt die uitspraak gevarieerd en aangevuld. Wie is hij dan wel? De eerste vrouw van de verteller, Laura, vraagt dat ook als ze zich gaan verloven, en hij begint haar zijn leven te vertellen, vanaf de kinderjaren in Indië. Laura vindt dat ze al die verhalen niet hoeft te horen. ‘Je zou vertellen wie je bent,’ zegt ze, en de repliek is dan: ‘Ik ben de verhalen die ik vertel.’ De drie romans Bezonken rood, Winterlicht en De zondvloed vormen nu met elkaar het antwoord waar Laura niet naar wilde luisteren.

Voor Brouwers, evenals voor Du Perron, is de autobiografische roman dus niet alleen een middel om het verleden opnieuw te beleven en vast te leggen, maar dient hij ook als een uitgebreid visitekaartje. De schrijver wil zich laten kennen, hij wil door zijn publiek, zijn geliefde, zijn kinderen gekend worden. Brouwers gaat daar vrij ver in, vooral op erotisch gebied, zonder overigens in volbloed exhi-

[p. 56]

bitionisme te vervallen, of koketterie. Het gaat hem daarbij niet om de anekdotiek, niet om het mooie verhaal, maar om de invloeden die zijn leven richting hebben gegeven of, in bepaalde periodes, juist stuurloos hebben gelaten, en waaraan zijn persoonlijkheid haar eigen, gecompliceerde vorm te danken heeft. De invloeden zijn zonder tal, maar de voornaamste kunnen onder een paar noemers gebracht worden: de jeugdjaren in Balikpapan en het Japanse gevangenkamp, het contact met de meisjes Tikoes en Yvonne, de kostschooljaren in Holland, het eerste huwelijk met Laura, en natuurlijk het schrijven dat oorzaak en resultaat tegelijk is.

De manier waarop Brouwers zijn ‘verhalen’ geordend heeft, is niet anders dan magistraal te noemen. Van chronologie is bij hem geen sprake. In het begin lijkt het of alles neergeschreven is zoals het uit de bron opwelde, maar die schijn bedriegt. Talrijke details uit de eerste hoofdstukken keren steeds weer terug in de latere en worden leidmotieven die een stemming karakteriseren of een situatie verhelderen. Na een paar hoofdstukken herkennen we de blijvende symbolische waarde van de schelp met de gouden mond die het Indonesische meisje Tikoes hem heeft gegeven, van de zegelring van zijn vader, een stukje vlakgom, de tropenhelm die van de grootvader afkomstig is, vliegen, loshangend haar, koud water. Het is miraculeus hoe al die herinneringen tot steeds nieuwe combinaties worden samengevlochten en verknoopt tot een netwerk van beelden, een oerwoud van door elkaar heen groeiende en elkaar steunende bomen, een wirwar die de eenheid vormt die men het bos noemt, of een leven.

Door die wirwar heen lopen duidelijke verbindingslijnen. Het meisje dat Tikoes (muis) genoemd wordt en dat een verloren gegaan stadium van onschuldige liefde vertegenwoordigt, wijst vooruit naar Nachtschade, de voor altijd onbereikbare geliefde om wie eigenlijk alles draait, terwijl de spierwitte Yvonne, die het fatsoen hoog wil houden maar wel graag jappenkampje speelt, de voorloopster is van Laura, ‘een door de nonnen gek gemaakte, bangelijke, preutse burgerdochter’. Op dezelfde manier is de kostschool een vergrote voortzetting van de kampjaren, de mislukte vlucht uit de kostschool een vergroting van de naïeve poging om het kamp uit te lopen, en het samenstellen van het woudorgel uit lege flessen en blikjes een grootscheepse reprise van het muziekinstrument dat hij in Balikpapan had gemaakt.

[p. 57]

Wie understatement zoekt is bij Brouwers aan het verkeerde adres. Alles is zwaar omlijnd en hevig. Hij gaat stilistisch wel eens over de schreef, hij overdrijft, hij is roekeloos met herhalingen, hij is voortdurend aan het uitleggen en rekent duidelijk niet op goede verstaanders. Zelfbeklag en zelfmedelijden zijn hem allerminst vreemd en hij vertikt het blijkbaar om zich op dat punt in te houden. Dat is allemaal waar, maar het niveau waarop hij dit alles volvoert, geeft hem een unieke vrijbrief. Hij weet al zijn gevoelens zoveel vitaliteit mee te geven dat wat sentimenteel of miezerig had kunnen zijn, uitgroeit tot bijna heroïsche proporties. Hij schrijft bovendien met een meeslepende gedrevenheid en hij bezit een inventiviteit en een vermogen om waar te nemen, te beschrijven en te componeren, zoals je het zelden tegenkomt. Zijn nieuwe roman is een onbetwistbaar hoogtepunt, in zijn eigen werk en in de literatuur.

‘Een samenstel van ikken’. Uit nrc Handelsblad, 25 november 1988.
* ‘Wat ik alleen onverteerbaar blijf vinden is de (al van vroegere romans bekende) pompeuze en vaak bombastische manier waarop Brouwers zijn monument heeft opgetrokken.’ (Arnold Heumakers, de Volkskrant, 11 november 1988)
* ‘Het boek maakt je murw, mat je af, en houdt je toch in zijn ban met zijn vele passages over verloren paradijzen en gedroomde onhaalbare harmonie.’ (Karel Osstyn, De Standaard, 7 januari 1989)
* ‘Normaal gesproken is het een cliché van je welste, maar hier gebruik ik het in de meest letterlijke zin van het woord: De zondvloed is dè literaire gebeurtenis van de jaren tachtig.’ (Koos Hageraats, De Tijd, 11 november 1988)
* ‘Ik heb het gevoel dat ik niet door iedereen word begrepen. Omdat ik schrijf zoals ik schrijf, heb ik het gevoel dat mijn werk eerder wordt geminacht dan gewaardeerd. Mijn taal heet barok, pathetisch. Soms ben ik dat, als het nodig is ga ik het niet uit de weg, maar het verwijt geldt niet voor mijn hele werk.’ (Jeroen Brouwers in een interview met Bibeb, Vrij Nederland, 5 november 1988)
Van het boek dat uitkwam in november 1988 verscheen inmiddels een vierde druk. Het stond negen weken in de Top Tien van meest verkochte boeken.