Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1989

[p. 47]

Dirk van Bastelaere
Pornschlegel en andere gedichten
door Guus Middag

Is er overeenkomst tussen volksaard en poëzie? De Vlaamse dichter-criticus Herman de Coninck geloofde even van wel, toen hij eind vorig jaar in het Nieuw Wereldtijdschrift probeerde oorzaken te vinden voor de poëtische revolutie die in Nederland in de lucht scheen te hangen. Dat zulke exuberante bewegingen als die van de Maximalen en de Nieuwe Wilden zich nu juist voordeden in het kalme Holland mocht vreemd lijken, maar zou bij nader inzien juist wel eens verklaard kunnen worden door het stijve, calvinistische, theedrinkende karakter van het volk met de schoonste gordijntjes ter wereld.

Of zijn verklaring juist is, weet ik niet, maar zij wint aan aannemelijkheid als je bedenkt dat zich in Vlaanderen tegelijk een omgekeerd beweginkje heeft voorgedaan. In een land met een veel lyrischer poëzietraditie vonden in 1987 vier jonge dichters elkaar in een bloemlezing die dan wel niet de lof van de stijfheid zong, maar overigens een opmerkelijk noordelijk karakter bezat. In de inleiding van de Nederlander Benno Barnard werden Charles Ducal, Erik Spinoy, Bernard Dewulf en Dirk van Bastelaere voorgesteld als nuchtere, vormvaste en spreektalige dichters, verenigd onder de titel Twist met ons: een citaat van Martinus Nijhoff. Van Bastelaere en Ducal vonden inmiddels onderdak bij een Nederlandse uitgeverij met een nuchter realistisch poëziefonds; Bernard Dewulf werd de nieuwe poëzierecensent van het christelijk georiënteerde dagblad Trouw.

Dirk van Bastelaere zal wel gruwen van dergelijke, door hemzelf gedeeltelijk opgeroepen generalisaties. In zijn dankwoord bij de uitreiking van de Hugues C. Pernath-prijs 1988 (afgedrukt in het laatste nummer van De Brakke Hond) verzocht hij met klem niet bij welke generatie dan ook ingelijfd te worden. Hij sprak zich daarin uit tegen het fenomeen van de programmatische bloemlezing, en en passant ook maar meteen tegen ieder programma en iedere opvatting: ‘Voor mij is op dìt moment díe opvatting dominant dat geen enkele opvatting nog dominant is.’ Van Bastelaere streeft het schrijven van individuele poëzie na - poëzie die een zwaar beroep doet op het

[p. 48]

begrip. Dat veel moderne dichters meer of minder onbegrijpelijk zijn, is al langer bekend; dat veel moderne lezers zich daardoor niet uit het veld laten slaan eveneens; maar dat een dichter de vooropgezette bedoeling heeft onbegrijpelijk te zijn komt weinig voor. Toch beweert Van Bastelaere dat hij probeert gedichten te schrijven ‘die de illusie wekken leesbaar te zijn. Ik ga ervan uit dat elke zin afzonderlijk leesbaar moet zijn, maar dat het geheel van het gedicht zich niet mag laten vatten. (...) Een lezer van mijn poëzie moet tijdens het lezen de indruk krijgen dat hij veel in handen heeft en aan het einde van het gedicht moet hij met lege handen achterblijven.’

Van Bastelaere is in zijn tweede bundel, Pornschlegel en andere gedichten, geslaagd in zijn opzet. Inderdaad laten veel van zijn gedichten zich niet ‘vatten’, en inderdaad heeft de lezer nogal vaak het idee dat hij met lege handen achterblijft. Toch is er iets intrigerends aan zijn poëzie, dat zich verzet tegen deze leegte - en misschien wel tegen de bedoelingen van de maker ervan. Zijn poëzie is te overdacht en zijn bundel is te omvangrijk om als louter postmodernistisch spel afgedaan te kunnen worden. Van Bastelaere hoort thuis in de richting van de nadenkende poëzie, in het bijzonder de richting van de nadenkende poëzie die nadenkt over zichzelf. Het ligt voor de hand nu de, in Nederland al bijna besmet verklaarde, term ‘hermetisme’ te laten vallen. Van Bastelaere is, op zijn eigen wijze natuurlijk, een hermetist en als de meeste hermetici is hij op zijn helderst wanneer hij zich expliciet over poëzie uitspreekt. Zijn bundel opent met een afdeling ‘Atol’, vier gedichten waarin krachtige vergelijkingen worden getrokken tussen een gedicht en een koraalrif: ‘Nooit echter / Verbeeld dan door zichzelf / Is van een rif het hart nog te vinden’, ‘Het rif brengt zichzelf voort’, ‘Geen mens die deel aan het rif heeft’. Het ideale gedicht is, net als een koraalrif, nooit voltooid: het groeit door, ‘het schrijft zich voort’, ‘het rif gaat met rifbouw door’.

Op deze poëticale inleiding volgen nog zeven flinke afdelingen, die dan wel niet allemaal even helder zijn, maar zich ook niet verliezen in zuiver autonomistisch taalspel. Er is bij voorbeeld een afdeling beeldgedichten; er is een reeks ‘Zonder Trakl’, die met kennis van leven en werk van Trakl tot een goed einde te brengen valt; en er is een lange cyclus ‘Nachtzusters’, waarin een gedroomde ontmoeting met de drie Brontë-zusters is verwerkt. Zulke gedichten mogen zich dan als autonome rifjes ontwikkelen - ze vinden hun aanleiding in de kunstmatige werkelijkheid van beeldende kunst en literatuur. De vele pronte motto's waarvan de bundel is voorzien

[p. 49]

(van Benn, Goethe en Dickinson onder anderen, maar ook van Roy Orbison) versterken het intellectuele, onpersoonlijke karakter van deze poëzie. Toch laat de dichter af en toe zijn gezicht zien, al is dat dan wel het gezicht van ‘de spiegelman Dirk van Bastelaere’, zoals hij zichzelf omschrijft, aanwezig ‘dank zij afzijdigheid’. Op een al even paradoxale wijze is hij in een ander gedicht aanwezig als ‘de doorkijkman’, ‘de flonkerende etalage’, die slaapt ‘voor de spiegel’, een man wiens liefde zich ‘voor camera's’ afspeelt.

Saai zou ik Van Bastelaere's poëzie niet willen noemen; ze is eerder taai. Hij houdt vast aan de korte zin, met de anakoloet als meest karakteristieke stijlfiguur. Hij stelt duistere vragen als ‘Jouw droom van hun inhaligheid / Het dubbel?’, maar veroorlooft zich soms ook luchtigheden met titels als ‘Poppie gezien, kassie dicht’, regels als ‘En zijn toestand is dan naatje’ en mooie vreemde woorden als ‘schuimcicade’ en ‘basilisk’, ‘gaviaal’ en ‘hertshoornkoraal’.

Van Bastelaere lijkt mij (maar men kan zich in spiegel- en doorkijkmannen licht vergissen) een dichter die zich vooralsnog in veel van zijn gedichten door een groot poëticaal bewustzijn laat belemmeren. Hij besluit zijn bundel met het mooie, 343 regels tellende eposje ‘Pornschlegel’, dat hij gelukkig zelf ook beschouwt als zijn meest geslaagde gedicht. Het is een soort van Antwerps Awater: het relaas van de dertigjarige Pornschlegel die niet (zoals Nijhoffs Awater) op zoek is naar een reisgenoot, maar die zich heeft voorgenomen zijn broer te doden. Met zijn Vespa begeeft hij zich op een hete zomerdag door Antwerpen, om er een bijl te kopen. In dit gescooter valt behalve een dichterlijke zoektocht (het omslag laat een tot Vespa getransformeerde zwaan zien) ook een geestelijke odyssee te lezen, al komt hij (in tegenstelling tot Odysseus) nergens aan: ‘Hij heeft geen vrouw die zit te weven, / Wacht en uittrekt.’ Pornschlegels queeste leidt hem zoals het hoort tot niets, voert hem naar het begin terug; er valt veel voor te zeggen dat zijn omzwervingen zich slechts in zijn hoofd afspelen. Zijn relaas bestaat noodgedwongen uit fragmenten: ‘Allemaal delen, van een geheel dat ontbreekt.’ Dit is de gedachte die aan de gehele bundel en aan Van Bastelaere's poëzieopvattingen ten grondslag lijkt te liggen. Zij overtuigt veel meer wanneer zij niet als uitgangspunt wordt gepresenteerd, maar zoals hier, in de epiloog van ‘Pornschlegel’, als de onontkoombare, desolate gevolgtrekking uit het voorafgaande.

‘Odysseus op de scooter’. Uit nrc Handelsblad, 10 maart 1989.

[p. 50]

* ‘Gelukkig is hij niet strikt dogmatisch. Anders gezegd: zijn poëzie is wel degelijk genietbaar. (...) Heel wat van deze gedichten begrijp ik niet of gedeeltelijk, maar ze intrigeren mij wel door de geheimzinnige, elegante en precies luidende verwoording.’ (Bernard Dewulf, De Morgen, 13 januari 1989; Trouw, 5 januari 1989)
* ‘Dirk van Bastelaere is een dichter die weet wat suggestiviteit is, en die geheimzinnig kan zijn zonder de indruk te wekken dat zijn suggesties op loze trucjes berusten.’ (Jaap Goedegebuure, Haagse Post, 24 december 1988)
* ‘Zowel op de metaforen binnen de gedichten als op de gedichten zelf had een strengere natuurlijke selectie een weldadige invloed kunnen hebben.’ (Maarten Doorman, Vrij Nederland, 24 juni 1989)
Dirk van Bastelaere ontving de Hugues C. Pernath-prijs 1988. De bundel verscheen in oktober 1988 in eerste druk.