Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

Rogi Wieg
De zee heeft geen manieren
door Aad Nuis

Sinds vele jaren domineert de bezonkenheid in de Nederlandse poëzie. Variatie was er genoeg, van Kouwenaar tot Leeflang, kwaliteit ook, maar de deugden zijn vooral die van de middelbare leeftijd. Afgezien van de performance poets, die juist in deze jaren een afgescheiden genre zijn gaan vormen, was een dichter typisch iemand geworden die rustig en toegewijd werkte aan de verfijning en vervolmaking van de eenmaal gekozen manier, voor een klein en doorkneed lezerspubliek. Vergeten leek de tijd dat men het woord dichter associeerde of met weerbarstige oude heren, of met onbezonnen hemelbestormers, goden in het diepst van hun gedachten, die kleine revoluties afdraaiden, het knekelhuis van vader en moeder de wacht aanzegden en daarmee groeiend enthousiasme wekten bij vooral scholieren en studenten. Poëzie was bij uitstek de kunst van en voor beginners, daar hoorde je eigenlijk nauwelijks meer van.

Het kan zijn dat de romantische functie van poëzie als merkteken van een nieuwe generatie inmiddels veel grondiger wordt vervuld door de popmuziek, maar het is ook mogelijk dat zo iets altijd al een

[p. 138]

kwestie van vlagen is geweest. Altijd zijn er zestienjarigen die ontbranden in geestdrift voor de poëzie, maar zelden krijgen ze de kans dat gezamenlijk te doen voor dezelfde nieuwe poëzie. Dat gebeurde honderd jaar geleden, daarna in de jaren twintig, nog eens in de jaren vijftig en daar tussenin eigenlijk niets, al werken zulke bewegingen lang na: Marsman en Slauerhoff waren rond vijftig hun greep op een deel van de jeugd nog steeds niet kwijt bij voorbeeld.

Misschien is de tijd dus weer rijp. In ieder geval lijkt de recente opleving in de poëtische polemiek mij niet zo zeer ingegeven door een echte richtingenstrijd als door het verlangen naar het ontbrekend element van jonge overmoed. Op zichzelf leidt zo'n verlangen natuurlijk niet tot resultaat, en zeker niet tot een triomf van het nieuwe geluid over de gevestigde traditie. De drie keer in een eeuw dat dat wel lukte, was het te danken aan een samenscholing van talenten, die niet alleen zelf nieuwe poëtische mogelijkheden uitvonden, maar die ook vlijtig importeerden uit de theorie en praktijk van omliggende taalgebieden. Zo'n constellatie kondigt zich, voor zover ik zien kan, deze keer nog niet aan.

Het verlangen naar nieuwe veulens in de wei van de Nederlandse poëzie is ongetwijfeld bepalend geweest voor de hartelijke ontvangst die Rogi Wieg ten deel viel voor zijn debuutbundel Toverdraad van dagverdrijf. De poëzie daarin is onmiskenbaar jong, maar op een oude, bekende en daardoor niet echt verontrustende manier. Er wordt niet in gezocht naar nieuwe wegen maar teruggegrepen op oude, uit de mode geraakte vormen, die met grote ernst en met sterk persoonlijk aandoende onbeholpenheid worden toegepast. Er spreekt een herfstig levensgevoel uit, dat op het eerste gezicht aan een late levensfase doet denken (‘ik ben zo Godvergeten oud’, verzucht de dichter nog in zijn tweede bundel), maar juist voortkomt uit de kwetsbare melancholie van de jeugd. Van ironie is nauwelijks iets te merken. De algemene indruk is die van aandachtig, maar lang niet altijd verhelderend zelfonderzoek. Beeldspraak en andere poëtische mogelijkheden spelen een betrekkelijk ondergeschikte rol.

Door dit alles vormt de eerste bundel van Wieg zeker een verfrissend contrast met de gangbare poëzie, maar dat is op zichzelf nog maar een negatieve verdienste. Weliswaar toont Wieg zich erin als een authentiek poëtisch veulen, dat bij alle stunteligheid steeds net overeind blijft en soms fraaie sprongen maakt, maar de zwakheden van die eerste bundel zijn voor mij nog te hinderlijk voor werkelijk vertrouwen. Zo zie ik de noodzaak niet van de eigenaardige sonnet-

[p. 139]

vorm die de dichter vaak hanteert, en die een nogal plomp rijm paart aan een rare verwaarlozing van metrum en regellengte. Zondigen tegen de regels mag natuurlijk, maar hier is het effect daarvan te gering en het resultaat alleen maar rommelig. Ook verdenk ik de dichter er vaak van dat hij bij het zoeken naar de juiste formulering blijft steken in een interessant klinkende, maar onvoldoende rake benadering, met nodeloze duisterheid als gevolg.

De nieuwe, tweede bundel van Rogi Wieg, De zee heeft geen manieren, doet juist in deze twee opzichten een grote stap vooruit. De versvormen zijn op het eerste gezicht nauwelijks veranderd - nog steeds veel sonnetachtigen bij voorbeeld - maar het beslissende verschil is dat ze nu zonder moeite in één lyrisch ritme te lezen zijn; bij de eerste bundel lukt dat mij in veel gevallen niet. De nieuwe gedichten worden er op slag veel overtuigender door. Bovendien zijn de formuleringen nu wél helder, zodat veel duidelijker wordt welke thema's de dichter bezighouden en hoe hij daar omheen zijn variaties weeft.

Er zijn twee polen in deze poëzie. De eerste is die van de ongemanierde zee uit de titel:

De zee heeft geen manieren, geen theater,
het licht blijft onaangedaan
vallen op het water.

In een ander gedicht wordt de tegenstelling meer expliciet gemaakt:

...want de golfslag
van de zee is onsterfelijk tegenover de mens.
De zee kan zich niet schamen,
zoals zij ook niet lief heeft of vernielt
uit wilskracht naar iets zuivers.
Dus vergeef me als ik te veel
aan de dood denk, als ik hem zelfs aanprijs.

En twee bladzijden verder:

Zou je denken dat je dood gaat
wanneer je over de zee uitkijkt,
geschoren en in je goede pak.

[p. 140]

Tegenover de zee staan de manieren, het theater en het pak, maar daar achter alle beschrijving, bezieling, literatuur, geschiedenis, willekeurige zingevingen die een mens vastleggen en in de ban brengen van tijd, verval en dood. De zee, soms vergezeld van licht, sterren en wind, maakt als tegendeel deze samenhang duidelijk, omdat zij staat voor naakte waarheid, werkelijkheid, eeuwigheid, en ook wel voor verveling en ‘onverschil’. De tegenstelling spitst zich toe als het om de liefde gaat; daar treedt in de wereld van Wieg een omkering van de gebruikelijke verhoudingen op. Bij hem is de liefde niet het vergankelijke dat door de poëzie onvergankelijk gemaakt moet worden, het is juist de liefde die aan de kant staat van de geschiedenisloze zee, en de liefdespoëzie die op de weg voert van zingeving, verval en dood.

Deze thematiek, wordt, overigens met behoud van de nodige grilligheid, uitgewerkt in een afdeling ‘liefdesgedichten’ en een afdeling ‘thema's’. De bundel wordt besloten met twee gedichten die ook weer respectievelijk ‘liefdesgedicht’ en ‘thema's’ heten. Het eerste eindigt met deze paradox:

Ik schrijf geen liefdespoëzie, want ik houd werkelijk
van iemand, maar ook onbezield, zonder omstandigheden,
met de diepe verveling van een mooi bestaan.

Het laatste, en daarmee ook de bundel, loopt uit op een samenvattend beeld van het labiele evenwicht tussen de twee polen:

De geschiedenis zucht in haar willekeur,
want haar verveelt de zelfbezieling van het alfabet.
Maar de mens verlangt een thema om van de wind
een liedje te kunnen maken.

De zee heeft geen manieren is een sterke en boeiende bundel, veel meer dan zijn voorganger. Er blijkt ook uit dat het verlangen naar een jonge garde die alles nieuw zal maken in de poëzie bij Rogi Wieg aan het verkeerde adres is. Het poëtisch idioom dat hij gebruikt, blijkt, nu hij zijn vorm gevonden lijkt te hebben, meer dan gemiddeld traditioneel te zijn. Nieuw is zijn werk alleen voor zover hij een persoonlijk gebruik maakt van de bestaande middelen, en ze aanwendt voor een herkenbare, overtuigende eigen stem. Overigens ben ik van mening dat het ontwikkelen van zo'n eigen stem de meest wezenlijke bij-

[p. 141]

drage is van een dichter aan de vernieuwing van de poëzie. Daarbij vergeleken is de revolutie bijzaak.

‘De zee kan zich niet schamen’. Uit de Volkskrant, 15 januari 1988.

* ‘(...) draagt veel bij tot mijn vaststelling dat van deze poëzie veelal sfeer en toon blijven hangen dan regels of beelden. Zij moet minder naar de letter dan naar de geest gelezen worden, een verhouding die bij nogal wat Nederlandse poëzie omgekeerd is.’ (Bernard Dewulf, De Morgen, 29 april 1988)
* ‘Op grond van zijn thematiek en de houding die hij tegenover zijn onderwerpen inneemt staat Wieg onverbiddelijk in de romantisch-realistische traditie waartoe de Nederlandse poëzie telkens na wat oprispingen in andere richtingen weer terugkeert. Dat is niet erg, maar het is ook niet iets om dol van geestdrift over naar huis te schrijven.’ (Rob Schouten, Vrij Nederland, 23 april 1988)
De bundel verscheen in november 1987 in een oplage van 1500 exemplaren.