Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

Joost Zwagerman
Kroondomein
door Arnold Heumakers

Joost Zwagerman is ongetwijfeld een benijdenswaardig auteur. Nog geen dertig jaar oud, heeft hij nu al drie boeken gepubliceerd, die stuk voor stuk laten zien dat hij schrijven kan. Vorig jaar verscheen zijn debuutroman De houdgreep, kort geleden de dichtbundel Langs de doofpot, en nu is de verhalenbundel Kroondomein uitgekomen. Zwagerman legt een voor zijn leeftijd ongebruikelijk vakmanschap aan de dag, hij schrijft een vitaal en soepel proza en laat, met name in de verhalenbundel, overtuigend zien dat hem ook meer dan één register ter beschikking staat. Kroondomein bevestigt dan ook zonder meer de indruk van talent die hij met zijn debuut heeft gewekt.

De houdgreep is een luchtige roman, een eigentijdse liefdesgeschiedenis in Londen. Erg diep graaft Zwagerman niet, maar vaart en charme kunnen zijn verhaal niet worden ontzegd. Kennelijk zijn er critici geweest die hem deze luchtigheid hebben kwalijk genomen. In sommige verhalen van Kroondomein lijkt Zwagerman zich tenminste tegen zulke kritiek teweer te stellen. Bij voorbeeld waar hij in het titelverhaal (dat bestaat uit een ironische loftuiting van een schrijver

[p. 142]

aan het adres van zijn vrouw) de alledaagse knusheid van zijn idylle afzet tegen de met kanker en dood gelardeerde liefdesromans (Turks fruit en Het jaar van de kreeft) van Wolkers en Claus.

Zwagerman drijft zijn lofzang op de spits en neemt daardoor ook zijn eigen standpunt op de hak. Dat is typerend voor meer verhalen in deze bundel, die vol zit met ironie en persiflage. Bij Zwagerman ontbreekt een eigen thematiek die ernstig en tiranniek alle aandacht voor zichzelf opeist, tenzij men juist die provocerende afwezigheid als zodanig zou willen zien. Feit is in elk geval dat opvallend vaak de zwaarwichtigheid van andermans artistieke pretenties aan een relativerende behandeling wordt blootgesteld.

Dat levert in deze bundel de beste verhalen op, zoals ‘Oudenier haakt in’ en ‘Henrik en het kaatsen’. In het eerste verhaal, over een man die zich uitsluitend op grond van zijn organisatorische talent een plaatsje in de kunstwereld heeft verworven, krijgt het artistieke volkje er gemoedelijk van langs. Maar het meest kenmerkend is nog het luchthartige slot, waarmee Zwagerman alle gewekte verwachtingen van tragiek onverwacht de bodem in slaat. Zo ironiseert ook de plot van zijn verhaal de gewichtigheid van de kunst en het daarmee veelal geassocieerde lijden.

In ‘Henrik en het kaatsen’ verbindt Zwagerman expliciet het gebrek aan ironie bij schrijvers met gebrek aan talent. In dit verhaal is het de domme, onartistieke Henrik die erin slaagt een boek te schrijven en gepubliceerd te krijgen, terwijl zijn ambitieuze en in een banaal verkeersongeluk omgekomen broer Jochem al zijn schrijfsels van uitgeverijen en tijdschriftredacties retour ontving. Tegenover de vergeefse ernst van Jochems ambitie klinkt het bijna programmatisch als Zwagerman aan het eind van zijn verhaal over Henrik (die de muren van zijn kamer met uitgescheurde bladzijden heeft behangen) schrijft: ‘Ik moet naar huis, dacht hij, en rende langs zijn mooie, beweeglijke muren, zodat het leek of de zinnen zich in elkaars mededeling wentelden, elkaar een beetje achterna zaten en zich uiteindelijk aaneenregen - om te spelen, leek het wel.’

Mogen we daaruit opmaken dat Zwagerman zo ook zijn eigen werk ziet: als niet veel meer dan spel? Ik zou het op grond van deze bundel niet met zekerheid kunnen zeggen. Sommige verhalen, vooral die welke in de jeugd spelen, lijken mij inderdaad niet veel meer te zijn dan vingeroefeningen. Datzelfde geldt voor een wrang verhaal als ‘Briefjes’, over een onderwijzeres die overduidelijk niet geschikt is voor haar beroep, of voor een verhaal als ‘Groen is geen kleur’.

[p. 143]

Merkwaardig is dat deze verhalen ook de meest serieuze indruk maken: zelfspot en ironie komen er niet of in elk geval aanzienlijk minder aan te pas. Misschien komt het daardoor dat ze lijken te gaan over dingen die Zwagerman niet echt raken.

Anders ligt dat in de verhalen (meer dan de helft in deze bundel) die rechtstreeks over het schrijven gaan of daarmee op de een of andere manier verband houden. Ondanks de ironie die in deze verhalen nooit ontbreekt, maar waarschijnlijk is het beter om te zeggen: dank zij de ironie en de zelfspot (er valt kennelijk iets te verliezen), is het evident dat het hier om dingen gaat die hem wèl zeer ter harte gaan. In het verhaal ‘De briefjesschrijvers’ bij voorbeeld (waarin een geplaagde schrijver aan het woord komt) lijkt Zwagerman er vooral op uit te zijn voor zichzelf als schrijver ruimte te scheppen. Hij wil zich niet laten vastleggen, de ballast van de kritiek (de ‘briefjes’) schudt hij geïrriteerd van zich af, en hij roept zijn lezers vanaf de bladzijden toe: laat me nou alsjeblieft even met rust.

Ook dat is natuurlijk ironie, want Zwagerman vraagt niet zozeer om gebrek aan belangstelling alswel om krediet. Met drie publikaties als onderpand, die misschien niet alle beloften volledig inlossen, maar wel de verwachtingen onverminderd hooggespannen houden, heeft hij zou ik zeggen dat krediet genoegzaam verdiend.

‘Ironie en zelfspot’. Uit de Volkskrant, 16 oktober 1987.

* ‘Het is overigens wel van belang dat hij die woordenstroom in de hand houdt, want ook in deze bundel komen er nogal eens overladen zinnen voor, zinnen waarin de passie de overhand heeft op de beheersing van het kroondomein. (...) Maar ik ben geneigd dat te beschouwen als het kenmerk van iemand die veel te vertellen heeft.’ (Koos Hageraats, De Tijd, 9 oktober 1987 / De Morgen, 2 januari 1988)
* ‘Het is een genoegen om de bundel te lezen. Zwagerman heeft plezier in zijn eigen virtuositeit en de lezer is bereid mee te lachen zolang het cabaretnummer duurt. Dan gaat hij toch wat onverschillig naar huis.’ (Alfred Kossmann, Het Vrije Volk, 12 november 1987)
De eerste druk van Kroondomein verscheen in september 1987.