Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

Eddy van Vliet
De binnenplaats
door Aad Nuis

Eddy van Vliet, dichter te Antwerpen, blijkt een langzame groeier. Zijn eerste bundel verscheen in 1964 en werd door vele gevolgd; ze bezorgden hem in Nederland een goede, maar bescheiden reputatie. Een hemelbestormer was hij niet, hij sloeg ook geen radicaal nieuwe wegen in. Zijn gedichten zijn intelligente en melancholieke kanttekeningen bij het bestaan, persoonlijk van toon en zonder veel omhaal - de sobere stijl was in Antwerpen al uitgevonden lang voor het Noorden er patent op nam. Dichters van dat type maken nooit een overdonderende publieke indruk. Ze moeten hun lezers één voor één zien te winnen, met de kracht van hun particuliere stem. Zo'n eigen geluid is bij Van Vliet weliswaar van het begin af aan te vinden geweest, maar het is lang zwak gebleven. Het kwam te weinig voor dat een gedicht van hem zó vast in zijn vorm stak dat het niet meer wegvloeide uit het geheugen van zijn lezer.

Maar de laatste tijd wordt dat anders. Zijn vorige bundel, Jaren na maart uit 1983, leek zelfs even een complete gedaanteverwisseling aan te kondigen. De eerste grote cyclus uit die bundel liep nog in het oude spoor van jeugdherinneringen die met een zekere willekeur uit het leven leken te zijn geknipt en opgeschreven. De laatste cyclus daarentegen, ‘Langzaam weer in beeld’, vertoonde een strakke afstandelijkheid, met korte zinnen en veel nadrukkelijke abstracties. Om het in slagwoorden te zeggen: in één klap van Tirade naar Raster. Het is te begrijpen dat iemand als Bernlef enthousiast van een keerpunt sprak bij het lezen van verzen als deze:

Onwrikbaar wit.
Wie de sneeuwbal kneedt, gooit ermee.

[p. 134]

 

De vlucht. Kruiselings de vogel en de bal.

 

Over de heuvelrug, zwellend en

 

Diep ademend als een walvis.

Nu de nieuwe bundel van Van Vliet uit is, De binnenplaats, blijkt het met dat keerpunt nogal mee te vallen. Van Vliet heeft zich niet bekeerd tot een heel andere poëzie-opvatting. Hij is - en dat is maar goed ook - niet een heel andere dichter geworden dan hij was. Zowel in thematiek als in manier van schrijven is hij zichzelf gebleven, maar wel sterker geworden. Zijn beheersing van de vorm is groter, en daardoor de dwingende kracht van zijn poëzie. Meer dan vroeger, lijkt het, worden de particuliere beelden en herinneringen die bij de dichter opkomen beproefd op hun onderlinge samenhang voor ze een plaats krijgen in het gedicht. Opvallend is daarbij het zware, soms wel eens al te zware pointe-karakter van veel slotregels in deze bundel.

De binnenplaats opent met een gedicht dat in veel opzichten kenmerkend is voor de nieuwe Van Vliet. Het heet ‘De uitvinder’, en het gaat over een man die iets bijzonders heeft met de zee.

De oceaan. De droefheid van vergaan.
Zijn vreugde: uren aan de kade staan.

Gretig ziet hij wat er aan wisselvalligs aan land wordt gebracht; de zee als beeld voor vergankelijkheid en rijkdom van het bestaan wordt snel en zuinig uitgewerkt. In de slotregels blijkt dan welke enormiteit de man in zijn schild voert:

Bouwen wat nergens te boek stond.
Drijvend maken wat nimmer zinken kon:
een hemelsbreed bed van blinkend beton.

Het is duidelijk dat deze uitvinder tevens een dichter is: de eeuwigheidspretentie van de poëzie wordt hier in één adem geëerd en op de hak genomen in een flits van de tamelijk hardhandige humor waarover Van Vliet soms beschikt, en niettemin verrast hij door de overwegend zo zachtmoedige toon van zijn gedichten.

De tamelijk omvangrijke bundel bestaat in hoofdzaak uit drie grote reeksen met daartussendoor enkele losse gedichten en aan het eind

[p. 135]

drie herdenkingsgedichten voor vrienden, waarvan één voor Cees Buddingh' en een ander voor een vishandelaar (‘Ik verkoop woorden. Jij verkocht vis. / Beiden niet vies van wat stinkt / als het om den brode is’). De eerste reeks, ‘Als na een brand’, keert terug naar beelden uit de jeugd van de dichter. De tweede, ‘Meer dan een eeuw’, bevat historische momentopnamen die niet autobiografisch zijn. De laatste, die evenals de bundel ‘De binnenplaats’ heet, is de geschiedenis van een korte verliefdheid en de korte nasleep ervan. In alledrie wordt het wezen van de herinnering zelf als probleem gezien, in overeenstemming met een aan Enzensberger ontleend motto: ‘Er verdwijnt niets en niets blijft.’

In de eerste reeks is het Van Vliet niet meer te doen om feiten van vroeger, maar om de zoveel vluchtiger verbeeldingen waartoe die feiten ooit aanleiding gaven. Niet om de eerste fiets gaat het, maar om het precieze gevoel dat daarbij hoorde. ‘Ik dacht: ik herschep het licht / dat mijn eerste fiets iets onwerkelijks gaf, / zich losmakend van de grond / duwde hij alle ruimten van zich af.’ Zo iets lukt zelden, en nooit helemaal. Wat het meest vanzelfsprekende was, verdwijnt daarbij het eerst; in het gedicht ‘Voor mijn ouders’ fotografeert de ik ‘alleen hetgeen niet weerkeren kon’; wat hij steeds bij de hand had, zijn ouders, zette hij buiten beeld. ‘Thans, als na een brand, zoek ik / in elke stip hun gezicht.’

De historische momentopnamen in de tweede reeks houden allemaal verband met het thema van een idylle die wordt verstoord door oorlog en geweld. Het meest compact is het samengevat in het gedicht ‘Arrestatie’:

Slaap. Het was veeleer een droom waarin lachen
hem aan verre continenten denken deed
en leven: minder pijn dan er wordt beschreven.

Onaangekondigd en zonder bellen, vernielen
zwaarlijvige mannen de duisternis met hun lampen.
Slaap. Er ontstaat verwarring in zijn armen,
in een scherpe hoek op de rug gedwongen.

Dit gedicht wordt in de bundel voorafgegaan door twee gedichten waarin levens van serene luxe in de laatste regel rauw worden afgesneden in de holocaust, en even verderop gevolgd door een gedicht waarin de dichter voorziet dat hijzelf met zijn geliefde zal worden

[p. 136]

weggevoerd door soldaten ‘van wie wij de uniformen niet kunnen raden.’ Hier doet zich het merkwaardige effect voor dat de gedichten afzonderlijk een sterker indruk maken dan in combinatie. Telkens dezelfde tournure is te veel van het kwade, en doet afbreuk aan het schrikeffect waaraan de pointe zijn doeltreffendheid ontleent.

De gedichten met de grootste overlevingskans staan in de derde reeks, die ook als geheel het meest overtuigend is. Het gaat om eenvoudige, niet eens erg grote en tot in het oneindige bezongen gevoelens, maar de toon is zuiver en houdt het klassieke midden tussen persoonlijk en algemeen.

Zo gaat het, zo ging het en zo zal het altijd gaan.
Af spreken in cafés op sluitingsdag.
Aan de verkeerde zijde van bruggen staan.

Zo begint dit relaas van een liefde zonder uitzicht, die voornamelijk uit een lang afscheid nemen blijkt te bestaan. De dichter heeft al genoeg afstand om te erkennen dat hem niets uitzonderlijks is overkomen, maar niet genoeg om het unieke in die ervaring, te ontkennen. Dat evenwicht levert enkele fraaie gedichten op, die Van Vliet tonen van zijn meest karakteristieke kant, maar die tegelijk de indruk wekken alsof ze overgewaaid zouden kunnen zijn uit een heel andere tijd of plaats. Een voorbeeld tot slot:

Doelend op de eend die dook
riep je: zij gaat dood.

Langs het jaagpad liepen wij erheen.
Wat verdween kwam niet terug.
Voor de een: verborgen in het riet,
voor de ander: op de bodem van het diep.

Voorlopig en definitief.
Woorden die weerkwamen in elke brief.

‘Er verdwijnt niets en niets blijft’. Uit de Volkskrant, 2 oktober 1987.

[p. 137]

* ‘Poëzie voor het hart, met hier en daar een filosofische formulering om aan de wensen van het hoofd tegemoet te komen. Zij wordt door twee gevaren bedreigd: die van het sentiment (zoals in het titelgedicht) en die van de geveinsde diepzinnigheid (zoals in “De eend”)’ (Guus Middag, Vrij Nederland, 5 december 1987)
* ‘In de maturiteit van zijn talent heeft hij de juiste toon gevonden om het onvervulbaar heimwee naar een gedicht of een liefde waartegen de tijd niets zou vermogen, vorm te geven.’ (Monika van Paemel, De Morgen, 26 september 1987)
* ‘Het valt me op dat er de laatste jaren in de Noordnederlandse poëzie een enorme verschraling opgetreden is (...) Op het gebied van vormgeving, taal of structuur is er niks op aan te merken, maar het is allemaal zo vlak.
Hoe zou dat komen?
Angst. De angst voor het gevoel, voor de pathos, het tonen van emoties. (...) Ik heb niet de indruk dat de nieuwe Vlaamse generatie aan hetzelfde euvel lijdt als in Nederland.’ (Eddy van Vliet in een interview met Daniël Billiet, Knack, 28 oktober 1987)
De binnenplaats verscheen in augustus 1987. Eerste druk.