Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

Willem van Toorn
Een leeg landschap
door Robert Anker

Erik Leeman en zijn vrouw Margreet zijn zo'n beetje de vaste personages in het werk van Willem van Toorn. Hun huwelijk is altijd problematisch: overspel, scheiding, toch maar weer niet uit elkaar, etcetera. Wie mocht denken dat Van Toorn met zijn nieuwe roman Een leeg landschap zijn zoveelste variant heeft geschreven, komt bedrogen uit. Het huwelijk (en dan nu de definitieve scheiding) van Leeman en zijn vrouw is de dunne draad waaraan een kolossale hoeveelheid kralen is geregen die bestaan uit gekanker, verbijstering over het tempo waarin de mensen bezig zijn de wereld onder hun kont te veranderen en woede over de verloedering die overal lijkt op te duiken.

Het boek bestaat uit twee lagen. In de ik-vorm zien we Leeman in Amsterdam, waar hij vroeger heeft gewoond en waar hij nu, na twintig jaar met vrouw en kind in een dorp in een polder buiten Amsterdam te hebben gewoond, weer naartoe verhuisd is. De tweede laag vertelt in de derde persoon over Leemans laatste jaar in het dorp, dat toen hij er kwam wonen bestond uit een kruispunt met vier huizen en daarna uit zijn krachten is gegroeid tot een gezwel van duizenden nieuwbouwhuizen.

Leeman heeft het gevoel dat er in die tijd ongemerkt een ander soort mensen is ontstaan. ‘Mensen die geen verleden leken te hebben, die niet met afschuw naar de eenvormige nieuwbouwhuizen keken, maar zich erin thuis leken te voelen, die allemaal 's avonds op dezelf-

[p. 127]

de plaats in hun nieuwe huis leken te zitten, beschenen door trillend blauw televisielicht, allemaal dezelfde dingen leken te kopen in de nieuwe winkels. (...) Hij had de indruk dat deze nieuwe mensen anders met elkaar leefden dan hij en Margreet hadden moeten doen: zonder taboes, tot vervelens toe voorgelicht, veeleisend, een welvaartsgeneratie met een praktische opvatting van het verschil tussen huwelijk en liefde die vreemd genoeg aan de middeleeuwen deed buurt verhoudingen met anderen dan hun echtgenoot hadden, alsof dat een onderdeel vormde van hun gezonde leven - zoals niet roken en trimmen en vlees grillen in plaats van braden.’

De ironie wil dat dat, ten dele althans, het leven is geweest dat Leeman in andere boeken van Van Toorn zelf leidde. Zijn dochter Liesbeth, zo'n twintig jaar geleden geboren, is natuurlijk een kind van de nieuwe generatie. Ze zegt: ‘Ik heb mooie herinneringen, vind ik, aan opgroeien in dat dorp, aan huis, aan reizen met jullie. Maar soms heb ik het gevoel dat het allemaal niets met leven te maken heeft. Dat mijn generatie overal net te laat voor is gekomen: de oorlog, de jaren zestig, al die perioden waar mensen over praten met tranen in hun ogen.’

De laatste vriendin die Leeman voor de scheiding heeft, Saskia, is de vrouw van een vriend (‘Ik wist niet dat ik dat vermogen had: een vriend met zijn vrouw bedriegen en een paar uur daarna met hem over politiek zitten praten. Ik ben verbijsterd over mezelf.’) Deze Saskia is zo'n beetje de verpersoonlijking van de nieuwe efficiënte generatie waar Leeman zo'n moeite mee heeft, maar tegelijkertijd fascineert ze hem - één van de vele dubbelzinnigheden in dit boek; logisch in een boek dat gaat over de verwarring waarin Leeman, en velen van ons met hem, zich bevindt.

De stad waar Leeman naar terug verhuist, was vroeger ook een dorp en is inmiddels ook uit zijn krachten gegroeid. Deze tegenstelling meet Van Toorn uit, onder andere aan de hand van de vader van Leeman, die in de crisisjaren uit de Betuwe naar Amsterdam verhuisd is, daar het leven van een oppassende middenstander heeft geleid, later op een flat is gaan wonen in een keurige wijk in West, die nu bevolkt wordt door Marokkanen en waar auto's zonder wielen op kistjes op de stoep staan. Over deze vader gaat een mooie passage waarin beschreven is dat hij naar het ziekenhuis moet, wat hij niet wil en waar hij, na een korte confrontatie met een vrolijke Surinaamse familie, onder racistisch gekanker uit wegloopt. Leeman praat hem terug.

[p. 128]

‘Een week na de staaroperatie beende hij 's nachts kankerend het halve ziekenhuis door om hulp te zoeken voor een geflipte en ondervoede Antilliaanse jongen die ze uit een kraakpand hadden gehaald en naakt in een bed gelegd, en die spoken zag. Hij foeterde de nachtzuster uit die zei dat het ziekenhuis geen pyjama's had, en haalde toen de zijne uit het kastje en hielp haar ermee die de jongen aan te trekken.’

Deze vader is volgens de zoon voorál kwaad omdat anderen nog zullen doorleven als hij er niet meer is. ‘Gelijk heeft hij. Ik zou het ook zijn. Ik ben het nu al.’

Zo zit er in Een leeg landschap ook veel boosheid over het noodlottige verval van onszelf, misschien nog wel het schrilst getekend in de oude dames die in groten getale in de (Concertgebouw)buurt wonen, waar Leeman sinds kort een huis heeft, en die ook 's zomers een bontjas dragen boven sportschoenen. Of in het Bordewijkse tafereel dat Leeman vaak ziet, als de vuilnis is buiten gezet. ‘Dan zie ik ze 's nachts voorbijtrekken, bizarre oude vrouwen met kinderwagens of gestolen winkelkarretjes, luid tegen elkaar scheeuwende jongens met oude auto's met de kofferbak open, drie keurige Turkse mannen met een gemotoriseerde bakfiets en een leger anderen; ze snijden de vuilniszakken open en schudden de inhoud over de straat, verzamelen metaal, vodden, etensresten, hele koelkasten en bedspiralen en laten de straat achter als een markt waar een storm heeft gewoed.’

Met grote regelmaat worden er overdag kleine winkeliers beroofd, tientallen klootzakken razen met honderd kilometer per uur door de straat - wat is er in godsnaam gebeurd?

‘Het is onze eigen schuld,’ zegt Leeman.

‘We vonden het allemaal prachtig. Amsterdam, daar mocht toch alles. De halve wereld sliep op de Dam. Leuk. Drugs. Leuk. Gebouwen vol teksten spuiten. Creatief, de media aan het volk. Niemand durfde meer te zeggen dat er iets niet mocht, want dan was hij hopeloos rechts. (...) Vanmorgen las ik in de krant dat onze minister van Cultuur, om de jeugd te laten zien dat cultuur ook leuk kan zijn, ergens een jeugdcentrum heeft geopend door met zijn spuitbus zijn naam op de muur te schrijven.’

Wat is er allemaal gebeurd? Wat voor gevolgen heeft het voor de samenleving als de grote middengroep van vakmensen verdwijnt?

‘Er is nu een generatie mensen volwassen geworden die nooit iets heeft zien maken, die gewend is aan kant en klare dingen die je in het

[p. 129]

winkelcentrum koopt en die je weggooit als ze het niet meer doen. Ik denk dat dat van invloed is op de manier waarop ze met mensen zullen omgaan. Maar bewijzen kan ik dat natuurlijk niet.’

De laatste zin beschrijft het gevoel dat de lezer wel eens bekruipt: dat het misschien wel zo is als Van Toorn laat zien, maar dat je het niet kunt bewijzen. Van Toorn ontpopt zich in dit boek als een rasechte cultuurpessimist, die verontrust is over allerlei ontwikkelingen. Die verontrusting deel ik, absoluut, maar of we nu echt naar de verdommenis gaan, of dat alles uiteindelijk, hoe ook van aangezicht veranderd, gewoon doorgaat - bewijzen kun je het niet.

Een leeg landschap is een buitengewoon vol boek, vol tegenstrijdigheid ook, een boek over verwarring. Het is een essayistisch boek met behulp van realistische middelen; het redeneert niet maar toont. Het essayerende ‘gekanker’ gáát niet over de werkelijkheid, maar is de werkelijkheid, hoe subtiel ook gecomponeerd. Het is geen toelichting op het verhaal dat de roman verbeeldt, maar het is de inhoud van die roman, die daarmee een zekere journalistieke allure krijgt. Daarom kun je je afvragen of het boek in alle opzichten houdbaar is.

De beschrijving van een politieke vergadering, bij voorbeeld, is een buitengewoon knap geschreven journalistiek verslag, dat veel van de mens laat zien, maar dat uiteindelijk verslag doet en weinig verbeeldt. Identificatie met Leeman is er een met zijn standpunten, minder met wat er met hem gebeurt. Het boek wekt vooral woede op, meer dan mededogen, waardoor de in literatuur zo bekende catharsis, laten we zeggen: de huivering teweeggebracht door het lot van de held, uitblijft. Het boek heeft zeker iets van een soort ongericht pamflet, maar was Max Havelaar dat ook niet?

Een leeg landschap is een boek dat iedereen moet lezen omdat het over zulke belangrijke kwesties gaat. We moeten Van Toorn dankbaar zijn dat hij de woede en de verbijstering die bij velen van ons misschien al begon te wennen, weer openlegt en stimuleert. Misschien ontkomt zijn boek juist door de on-literaire manier waarop het geschreven is, aan het probleem van alle geëngageerde literatuur, een probleem dat Multatuli al onderkende: ‘De Javaan wordt uitgebuit!’ roept de schrijver. ‘Oh,’ zegt Publiek, ‘wat schrijft die man mooi!’

Je mag hopen dat Een leeg landschap een boek is dat enig protest op gang brengt tegen allerlei ontwikkelingen die zich zwijgend voltrekken. Koop, Publiek, koop! Niet om een paar leuke verhaaltjes te lezen, maar om een draai om je oren te krijgen als uitnodiging

[p. 130]

om eindelijk weer eens om je heen te kijken en te zien wat er gebeurt.

‘De verwarring waarin wij ons bevinden’. Uit Het Parool, 24 maart 1988.

* ‘Zijn proza munt uit door eenvoud en maatgevoel, als goed realist zet hij nergens een grote mond op. Maar hoe ziet de ernst er dan uit bij hem? Als iets dat misschien nog wel erger is dan pathos: als tobben en zeuren.’ (Arnold Heumakers, de Volkskrant, 25 maart 1988)
* ‘Van Toorn blijft bij alles aan de buitenkant, niet uit ongevoeligheid, maar uit onvermogen om voelbaar te maken “wat het betekent”.’ (Marjoleine de Vos, nrc
Handelsblad 25 maart 1988)
* ‘Het is buitengewoon amusant dat men tegen mij zegt: “Wat bèn je toch somber”. Ik ben helemaal niet somber, ik ben een buitengewoon opgewekt mens. Maar men reageert op een politieke stellingname die kennelijk niet in de literatuur thuishoort en die ik er duidelijk in wil hebben. Waar kan ik mijn boosheid anders kwijt zonder dat ik in een grote prop watten sla?’ (Willem van Toorn in een interview met Corine Spoor, De Tijd, 1 april 1988)
Een leeg landschap (juni 1988) beleefde een derde druk en werd genomineerd voor de ako-Literatuurprijs 1988.