Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

Henk Romijn Meijer
Een krans rozen en een zakdoek
door Arnold Heumakers

De schrijver Henk Romijn Meijer staat vooral bekend als een ‘waarnemer’. Ik geloof niet dat ik ooit iets over hem heb gelezen waarin niet zijn observatievermogen wordt geroemd. Ook op de flaptekst van zijn nieuwe boek Een krans rozen en een zakdoek is dat het geval, en, vervelend genoeg, het blijkt nog te kloppen ook.

[p. 123]

Als waarnemer is Romijn Meijer iemand van een zelfbewuste bescheidenheid, iemand die afstand neemt tot de dingen, wat overigens een ongeremde nieuwsgierigheid niet in de weg hoeft te staan. Zijn uiterste consequentie lijkt dit waarnemerschap tot dusver te hebben bereikt in de documentaire roman Mijn naam is Garrigue uit 1983, waarin Romijn Meijer op basis van authentieke documenten een moordgeval uit de vorige eeuw reconstrueert. De schrijver is hier volledig verdwenen in zijn onderwerp, de waarnemer in wat hij - via de documentatie - heeft waargenomen.

Toch bestaat er ook nog een andere Romijn Meijer, die ik mij herinner uit de deels zeer polemische essaybundel Naakt twaalfuurtje uit 1967. Daarin werd na een gewapend pleidooi voor subjectiviteit in de literaire kritiek onder meer het mes gezet in de criticus Kees Fens en in de schrijvers Jan Wolkers en G.K. van het Reve, zij het alleen de Reve van het brievenboek Op weg naar het einde. Zo wild gaat het in Een krans rozen en een zakdoek niet toe; de polemist heeft duidelijk plaatsgemaakt voor de waarnemer, maar het is nog maar de vraag of hij ook helemáál is verdwenen.

In zijn nieuwe boek heeft Romijn Meijer een aantal korte stukken gebundeld die eerder werden gepubliceerd in het Amsterdamse universiteitsblad Folia Civitatis. Het geheel bestaat uit drie afdelingen, getiteld ‘toen’, ‘nu’, en ‘portretten’. De eerste twee afdelingen bevatten jeugdherinneringen, mijmeringen en verhaaltjes met af en toe een vleug kritisch commentaar op actuele zaken. Over het algemeen zijn het milde stukken, ironisch en tamelijk laconiek opgeschreven, waarbij de enkele boze uitschieter niet echt uit de toon valt.

In dergelijke stukken regeert vooral de nostalgie, ook als inspiratiebron van de kritiek: alles lijkt tegenwoordig minder te zijn geworden. Romijn Meijer betreurt het verdwijnen van de haat waarmee vroeger katholieken en protestanten elkaar bejegenden: ‘Het verdwijnen van haat leidt tot de vervlakking waarvan onze tijd het levend bewijs is.’ En naar aanleiding van de verliefdheden van weleer vraagt hij zich af: ‘Is de wijsheid van het veilige condoom de belachelijke brief komen vervangen?’ Maar zoals meestal met nostalgie waaraan geen echte ramp vooraf is gegaan, wereldschokkend of zelfs maar schrijnend wordt het allemaal geen moment.

De charme van deze stukken ligt in de zorgvuldige en vaak verrassende formulering. Want iemand kan nog zo'n goed waarnemer zijn, als hij voor wat hij heeft gezien geen woorden kan vinden blijft er op papier van zijn waarnemingen niets over. Bij Romijn Meijer doet dit

[p. 124]

probleem zich niet voor. Niet alle stukken zijn naar mijn idee even geslaagd, maar de frequentie van prikkelende formuleringen is toch zo hoog dat men steeds geboeid verder leest.

Een paar voorbeelden: ‘Wij waren Nederlands Hervormd, een goede godsdienst voor beginners’, staat al op de eerste bladzijde van de bundel. Over een gesloopte ‘krul’ schrijft Romijn Meijer: ‘Hij stond vlak naast de ingang naar het hondenpark dat ik dagelijks bezoek en daar is nu alleen nog een kaalte, een ruimte te over waar de honden het verleden aandachtig tot zich nemen, een zere plek in het zand.’

Prachtig van suggestieve eenvoud vind ik ook de volgende alinea: ‘Soms, als we een kanotocht maken op de rivier, slaan we ergens een zijtak in die wij goed kennen. Het water is daar helder en koud. De zijtak verbreedt zich tot een smal meertje waarvan je de bodem kunt zien. Er is daar een plek waar het zand zich opent en sluit, een stroming vanonder die slierten licht zand in beweging houdt in een aanhoudende zwijgende babbel rondom een steeds dichtslibbende mond. Het lijkt of daar een grote vis bezig is onder het zand, maar omdat we hier meer zijn geweest weten we dat dit de plek is Where Water Comes Together With Other Water. Dat rusteloze gat is de bron.’

Hier bewijzen waarnemer en schrijver het succes van hun verbond in de weergave van een natuurverschijnsel. Meestal echter is Romijn Meijer het best op dreef als het over mensen gaat. Op de flaptekst wordt van hem de uitspraak geciteerd: ‘Ik schrijf misschien vanwege een voortdurende verbazing, een voortdurend ongeloof dat de mensen zijn zoals ze zijn.’ In een van de stukken in de bundel schrijft hij over een op de openbare weg joggende body-builder: ‘Hij boeide me zo dat ik naast hem ging fietsen.’ Gezien deze instelling van de auteur is het waarschijnlijk niet te verwonderen dat de laatste afdeling van Een krans rozen en een zakdoek mij het meest beviel.

Romijn Meijer heeft portretten geschreven van mensen die hij van nabij heeft gekend. Soms blijkt het contact zeer vluchtig te zijn geweest, zoals in het geval van Bloem en F.R. Leavis, en dan blijft het portret ook in omvang zeer beperkt. In andere gevallen, zoals Elisabeth (‘Bep’) de Roos, de weduwe van Du Perron, en Bernard Malamud, is er sprake geweest van een langdurige relatie en een piëteitsvolle affectie, waarvoor op papier aanzienlijk meer ruimte is vereist. Verplichte lectuur voor iedereen die Romijn Meijers roman De stalmeesters of geheimhouding verzekerd (1978) heeft gelezen, zijn de portretten van galeriehoudster Dieuwke Bakker, kunstschilder Ferdinand Erfmann en Mathilde Willink, en wat mij betreft verdienen

[p. 125]

deze portretten zelfs de voorkeur boven de roman.

Maar het meest heb ik toch genoten van wat Romijn Meijer schrijft over Gerard (toen nog: Gerard Kornelis van het) Reve en Joke Kool-Smit - voor mij de twee hoogtepunten van deze bundel. In zijn portret van Bep du Perron noemt Romijn Meijer het schrijven over mensen die je goed hebt gekend: ‘een herstel van kansen gemist in het ongerijmde vertrouwen op het voortduren van wat gaande is’. Maar hier gaat dat niet op; daarvoor is de distantie te groot. Voor zover er gemiste kansen worden hersteld, liggen die op het vlak van de kritiek. Een kritiek die weliswaar in het portret grotendeels onuitgesproken blijft, maar die niettemin de blik van de waarnemer kleurt en aan de tekst een aantrekkelijke spanning geeft die in de meeste andere portretten ontbreekt.

Je zou ook kunnen zeggen dat hier de polemist en de waarnemer even samenvallen. In het portret van Joke Kool-Smit (dat zich beperkt tot de periode vóór haar optreden als feministisch orakel) spreekt ongetwijfeld de afwijzing mee van die latere rol; het verleden wordt ook beschouwd in het licht van de latere ontwikkeling waar de waarnemer buiten is blijven staan. Hetzelfde geldt, zij het in iets mindere mate, voor het portret van Van het Reve (dat eerder apart werd gepubliceerd). Ook met hem is het tot een verwijdering gekomen, die zijn beslag heeft gekregen in Romijn Meijers kritiek op Reves latere werk en optreden. Deze polemische distantie, die in dit portret tamelijk impliciet blijft, scherpt de blik en ontneemt de wel degelijk óók aanwezige bewondering en sympathie elk spoor van dweepzucht of sentimentaliteit.

Met dit soort stukken had ik graag een hele bundel gevuld willen zien. Maar ik realiseer me tegelijkertijd dat dit onmogelijk is, want het succes van deze portretten ligt ook aan de geportretteerden. Hoezeer ze ook onderling mogen verschillen, met Joke Kool-Smit en G.K. van het Reve heeft Romijn Meijer twee hoogst merkwaardige vertegenwoordigers van de menselijke soort tot zijn beschikking, die zijn ‘verbazing’ en ‘ongeloof’ alleszins rechtvaardigen. Zulke mensen kom je niet elke dag tegen. Maar hierin bewijst zich bij Henk Romijn Meijer het talent van de waarnemer: de beide keren dat het hem overkwam, heeft hij zijn kans niet laten schieten en twee werkelijk schitterende portretten geschreven.

‘Een voortdurende verbazing’. Uit de Volkskrant, 13 mei 1988.

[p. 126]

* ‘Zijn drijfveren om bij zoveel ergernis “Joke” te portretteren als vriendin, blijven duister. Recht doen aan de historie, voorkomen dat over haar alleen hagiografieën geschreven zullen worden, trots dat hij haar kende? Romijn Meijers schimpscheuten doen vooral wraakzucht als motief veronderstellen.’ (Diny Schouten, Vrij Nederland, 4 juni 1988)
* ‘Het aardige van deze uit souvenirs opgebouwde profielen is dat Romijn Meijer zijn rancune allerminst verheelt. (...) Tegengif voor een overmatige heiligenverering was kennelijk de drijfveer tot het spuien van deze herinneringen.’ (Over Joke Smit, red. EB) (Jaap Goedegebuure, Haagse Post, 16 april 1988)
Een krans van rozen en een zakdoek verscheen in maart 1988 in een oplage van 2000 exemplaren.