Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

[p. 118]

Kees Ouwens
Droom
door T. van Deel

In de nieuwe bundel Droom van Kees Ouwens staat een gedicht dat onverhoeds helder naar een tijd verwijst waarin de eenheid tussen mens en wereld nog niet verbroken was: de kindertijd. Het gedicht heet ‘Luister naar die woorden uit mijn mond’, maar het roept eigenlijk op om nog eens, net als vroeger, de eigen naam te schrijven op een beslagen ruit en dan goed te luisteren naar het geluid van de vinger over het natte glas:

kijk niet naar de belettering maar
luister
naar het piepen van de
huid op glas,
dat heel die oude wereld oproept
van voor haar resignatie
van voor de tijd dat zij besloot
zich voor u af te sluiten
haar luiken dicht te slaan
haar slot te
grendelen

In Ouwens' poëzie wordt al vanaf de eerste bundel, Arcadia uit 1968, geprobeerd om contact te leggen met een wereld die zich heeft teruggetrokken. De pogingen om de afzijdige natuur in te palmen hebben vaak iets mystiek-erotisch, maar leiden onveranderlijk tot een desillusie; de werkelijkheid blijft onbereikbaar, de verhoopte vereniging komt niet tot stand.

Ook in de bundel Intieme handelingen, die uit brede lyrisch-epische gedichten bestaat, zijn herhaalde wandelingen aan de orde langs dorpen, weiden, bossen, rivieren, onder een blauwe of nachtelijke hemel, op zoek naar iets of iemand, maar zonder resultaat: ‘Er was geen verlossing’.

Het verlangen naar redding uit het isolement, de angst voor de volstrekte beslotenheid van het eigen licaam, blijven belangrijke mo-

[p. 119]

tieven in Ouwens' werk. Ze nemen een steeds gecompliceerdere vorm aan in Als een beek en Klem. Vooral de laatste bundel voert het benauwende solipsisme ten top, ook al doordat er zo volstrekt vanuit het ‘ik’ wordt gedicht en die binnenwereld op een nauwelijks verhulde radeloze manier wordt gestoffeerd met betekenissen. ‘Ik was de intekenaar op mijn lichaam’, ‘Ik was de hovenier van mijn lichaam’.

Met de nieuwe bundel Droom is Ouwens enigszins ontsnapt aan de eerdere beklemming. De brede, wat prozaïsch ogende versvorm van vroeger neemt hij weer op in gedichten die ook al door het gebruik van het woord ‘wij’ een minder egocentrische indruk maken. Naast deze wij-gedichten komen overigens, in keurige afwisseling, ik-gedichten voor die verstaanbaarder zijn en minder compact dan die uit Klem. Het is een opvallend vormgevingsprincipe van de bundel, deze afwisseling van ‘wij’ en ‘ik’, een afwisseling die ook direct door het blote oog is waar te nemen, want de ene soort gedichten heeft geen en de andere soort heeft wel witregels. Dat laatste maakt de ik-gedichten als vanzelf lyrischer; ze bestaan zichtbaar uit formuleringen die parallel lopen en een gemoedsgesteldheid vanuit verschillende hoeken in kaart brengen. De wij-gedichten zijn verhalender en filosofischer van aard en blikken veelal terug.

Droom begint met het voornemen om terug te gaan in de tijd. Er moet een reis ondernomen worden naar het verleden om erachter te komen waar het is misgegaan en wat er precies is gebeurd. Een belangrijk moment blijkt het ogenblik te zijn geweest waarop het Woord Gods geen macht meer bezat:

Alleen toen wij nog overtuigd christen waren was er
een werkelijke opvatting. Sindsdien eten wij zonder
dankbaarheid

In een ander gedicht wordt het een gevoel van ontheemding en worden de gevolgen voor het verloop van het leven als volgt beschreven:

(...) Daarna
voelden wij ons alleen en van onze natuur
beroofd zonder daarvan
verlost te raken. En nadat wij alles bezaten dat begeerd kon worden en
ons oor verdoofd raakte door de
kakafonieën van de desolaten, bleken wij niet ter zake te doen. Zo
doolden wij door de wouden en over

[p. 120]

 

de steppen en savannen waar onze

 

lotgevallen zich hadden toegedragen,

 

en groots om ons heen was het

 

planetarium van onze projecten.

Uit zo'n passage kan al enigszins worden opgemaakt hoe bijzonder eigen Ouwens' poëzie is. De versregel doet er eigenlijk niet zoveel toe, hij breekt af op een betrekkelijk willekeurig moment, maar dat doet toch weinig of niets af aan het poëtisch karakter van de tekst. Er zit een bevlogen, soms ronduit pathetische toon in deze poëzie, die op veel plaatsen herinnert aan bijbelse taal, aan de psalmen vooral. Zo eindigt een gedicht met de regel: ‘Het is als wind voorbijgegaan en als stof verwaaid.’ Een ander gedicht heeft de volgende vergelijkingen met een bijbels timbre:

Als windkrachten op ontoereikende
schalen is mij te boven gegaan
Als graaiende stormen over wouden zijn mijn handen geweest in mijn
haren
Als stortregens na een broeiing door vervallen klaarte zijn mijn tranen
geweest

Behalve deze bevlogen toon heeft Ouwens' poëzie ook als eigenaardigheid een vertakkende en tot op het mysterieuze zich verfijnende verwoording. Er zijn niet veel dichters die zulke lange, ingewikkelde zinnen schrijven, zinnen die wel op een rivierdelta lijken. Deze zinsbouw vol preciseringen, vertragingen, abstraheringen, past perfect bij het soort bewustzijn dat zich hier over zichzelf wil uitspreken. Het zou ook onmogelijk op een makkelijker en soepeler manier kunnen, daarvoor zijn de aangesneden problemen veel te gecompliceerd.

Ouwens verstoort op een effectieve manier de ogenblikkelijke verstaanbaarheid, bouwt allerhande drempels in en ommuurt de beslotenheid van het gedicht zodanig dat alleen wie dat per se wil toegang zal krijgen tot zijn ‘Rijk Alleen’, zijn werk. Ook het vocabulaire dat hij kiest - woorden als ‘instantie’, ‘compareren’, ‘confisqueren’ - draagt daartoe bij. Ergens spreekt hij over ‘de gesloten economie van ons bewustzijn’, wat wel een treffend beeld is, ook voor zijn gedichten.

Het zal duidelijk zijn dat ik Ouwens als een van de meest bijzondere en belangrijke dichters beschouw van dit ogenblik. Zoals hij schrijft, met een intensiteit die haast gevaarlijk aandoet, zo schrijft

[p. 121]

niemand anders. Aangrijpende beelden wisselt hij zonder blikken of blozen af met curieuze als deze:

Alleen omdat onze aanleg het voeren van
een politiek van de
open deur en de ontwikkeling van een beleid van wederkerige
begunstiging tot de onmogelijkheid deed behoren? En dat
terwijl de middellijn van ons territorium al was ingekort tot die van
de uit de omloop genomen cent bij wijze van spreken?

Wie verzint zo iets, als het niet Kees Ouwens is? Wie zijn gebied voelt teruggebracht tot de oppervlakte van een cent - bij wijze van spreken - doorziet en voelt dingen waar iemand die zich in de volle vrije ruimte waant niet gauw aan zou denken. De nauwkeurigheid waarmee ook vaag benoembare dingen hier verwoord worden, dwingt groot respect af. Als voorbeeld van een wel onderzoeksmatig te noemen benadering de volgende strofe:

Soms, voor het ontwaken, komt tot
kristallisatie, naamloos nog,
haast zonder gehalte, niet meer nog eigenlijk dan een kristalliet, en
als onregelmatig klein begrensd gebied,
een stadium nog, een
punt van overschrijding, de scheidslijn onzeker zelf nog van zijn
staat van aggregatie - tussen wat vloeiend is nog en toch al vast
wordt van gedaante, uw gestalte

Droom is Ouwens' beste bundel tot dusver. Technisch meestal verbluffend en naar inhoud droefgeestig, een enkele keer wanhopig, maar om allerlei redenen (zinsbouw, woordkeus) niet gespeend van humor. De werkelijkheid blijft een buitenwereld in Droom, want de vroeger ooit ervaren eenheid is definitief verloren gegaan. Er is een gedicht, het heet ‘Maar als ín de nadagen...’, waarin wordt verondersteld dat de werkelijkheid op een goede dag ‘werkelijk door je opgemerkt’ wordt. Maar dan is het al te laat geworden en ‘word je aangegrepen door de droefheid’:

Maar als in de nadagen van je lot heel
die zwarte hemel weggevaagd wordt door het
daglicht en het reële doet zich aan je voor zoals je

[p. 122]

 

het ook vroeger reeds gezien hebt maar voor het

 

eerst nu wordt het werkelijk door je opgemerkt

 

 

 

dan word je aangegrepen door de droefheid dat het

 

nu daarvoor te laat is en dat een leven als een dag is

 

omgegaan en heel het werkelijke komt nu in

 

dat licht te staan, dat het zo dierbaar maakt

 

en tegelijk onwezenlijk

Ouwens' poëzie gaat over de onoverbrugbare afstand tussen mens en wereld, over de opgeslotenheid in het eigen bewustzijn, over vergankelijkheid en dood. Daarover gaat wel meer poëzie, maar zelden zo fascinerend als deze.

‘Droomgedichten’. Uit Trouw, 5 mei 1988.

* ‘Wat hij schrijft is fascinerend, bevreemdend, afstotend, wat je maar wil, maar mooi is het zelden.’ (Jaap Goedegebuure, Haagse Post, 30 april 1988)
* ‘Wat poëzie betreft is het werk van Ouwens het meest avontuurlijke en het meest gewaagde dat op dit moment verkrijgbaar is. (...) De hele bundel is van een dergelijke verschrikkelijke schoonheid.’ (Geciteerd wordt het slot van: ‘Nee, allang niet meer’, red. EB) (Kees van Domselaar, Utrechts Nieuwsblad, 28 april 1988)
* ‘Als ik schrijf neem ik alle middelen te baat, ik ben niet kieskeurig, ik hanteer niet voor niets het vrije vers. Droom is mijn meest eigenlijke stem: ik voelde me geschonden door de jaren na mijn vertrek uit Zeist. Ik heb geprobeerd mij, al schrijvende, te rehabiliteren.’ (Kees Ouwens in een interview met Joost Zwagerman, Haagse Post, 14 mei 1988)
In april 1988 verscheen Droom in een oplage van 750 exemplaren; in mei volgde een tweede druk van 500 bundels.