Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

[p. 115]

Ivo Michiels
Vlaanderen, ook een land
door August Hans den Boef

Het laatste James Bond-verhaal dat nog door de oude Ian Fleming is geschreven, The man with the golden gun, begint met de beschrijving van een schorpioen. Wie naar het dier kijkt en het uiteindelijk met een kogel doodt, weet de lezer niet. Dit begin is symbolisch voor de positie van de hoofdrolspelers in de rest van het boek en het behoort tot de korte, literaire fragmenten, waardoor de James Bond-sage mede boven de gebruikelijke spionageverhalen uitstijgt.

In de zojuist verschenen roman Vlaanderen, ook een land, begint Ivo Michiels eveneens met een schorpioen-fragment en ook dit is symbolisch voor hetgeen volgt. De verteller is getuige van een schorpioen die in een brandende cirkel gevangen, zichzelf doodt en hij identificeert zich met het beest. Toch beschrijft hij in de nieuwe roman eerder het tegendeel van iemand die, gevangen in een territorium, uiteindelijk sterft. Vlaanderen, ook een land is immers het verslag van de verhuizing van de verteller naar Zuid-Frankrijk, het verslag van een afscheid en van een afstand in tijd en ruimte die het mogelijk maakt om zijn Vlaamse periode op een nieuwe manier te bekijken.

De lezer krijgt een mengsel voorgeschoteld dat bestaat uit herinneringen die een periode van meer dan vijftig jaar bestrijken en het commentaar daarop van de schrijver nu. Jeugdherinneringen als het auto-ongeluk waarvan de verteller als kleuter getuige was of - een bijzonder krachtige passage - hoe hij en zijn moeder met de voeten verfbloemen op de houten vloer ‘trappen’.

Latere herinneringen vertellen over het Vlaamse leven in stad en platteland, zoals we dat uit vorige boeken kennen, evenals de jonge schrijver Andreas. Deze figureert vooral in bezoeken aan het deel van Frankrijk waar de verteller later zou gaan wonen. Uit een recentere periode dateert een fraaie, liefdevolle beschouwing over Antwerpen en vooral over de Antwerpenaren. De verhuizing zelf wordt afgewisseld met de beschrijving van een vergelijkbare tocht, enige maanden tevoren in de winter.

Dit culmineert in het drinken door de verteller en een vriend van een onbekende, maar ongekend vurige alcoholische drank. Nieuws-

[p. 116]

gierig informeren ze bij de waard wat ze precies naar binnen hebben gewerkt. De patron laat de fles zien: brandewijn waarin een levende adder is gestopt, zodat het gif van het stervende beest voor het aparte aroma zorgde. Dit is niet zomaar een anekdote (al zou ik zelf dat drankje ook wel eens willen proeven), zie de schorpioen uit het begin.

Veel fragmenten die op zich zelf weinig met hun omgeving te maken lijken te hebben, worden zo, via kleine details met elkaar verbonden.

Misschien dat we daarvoor op een volgende roman moeten wachten, want net als bij fragmenten in één boek, blijken kleine details de verschillende boeken met elkaar te verbinden. Michiels is in ons land het meest bekend door zijn vijfdelige Alfa-cyclus. Toen alleen nog het eerste deel daarvan, Het boek Alfa, uit was, wist hij al precies hoe die zou worden opgebouwd. Bovendien kondigde hij bij die gelegenheid al weer een nieuwe cyclus aan: ‘Journal Brut’. Vlaanderen, ook een land is het derde deel hieruit en achterin het boek kunnen we zien hoe de rest van deze tiendelige cyclus eruit gaat zien. Die samenhang is dus niet toevallig.

Het probleem in Vlaanderen, ook een land en eigenlijk in de hele cyclus, is de spanning tussen het ‘toen’ en het ‘nu’. Michiels heeft een eigen procédé ontwikkeld om die op te lossen. Ook als het om herinneringen gaat, noteert hij namelijk niet zonder meer wat hem te binnen schiet, om dat vervolgens glad te strijken en te stileren, zoals veel van zijn collega's dat plegen te doen. Eigenlijk probeert Michiels precies het tegenovergestelde: op papier krijgen wat er tijdens het schrijven aan associaties door de herinneringen wordt opgeroepen en vervolgens zowel de associaties als de herinneringen van commentaar te voorzien. Dit procédé maakt het journaal ‘ruw’: ‘journal brut’ betekent bij Michiels heel iets anders dan ongekuist, onopgesmukt of ‘geheim’ dagboek.

Zelf beschrijft hij het proces in het fragment ‘Ik herinner mij meer dan ik herinner’. Naast voorbeelden van hoe slecht zijn geheugen werkt (in tegenstelling tot dat van zijn moeder, zij is dan ook geen schrijver), beschrijft Michiels ook wat er in hem omging toen hij zijn oudste romans herlas en geeft hij enige concrete voorbeelden uit eerdere afleveringen van de ‘Journal-Brut’cyclus.

Een erg hoge dunk van het geheugen heeft hij niet: ‘Want meer dan een kaduuke kapstok om er het literaire netwerk aan op te hangen is voor mij (...) het geheugen inderdaad niet. En hoe miserabeler

[p. 117]

het met de kapstok gesteld is, hoe hoopgevender de schrijfsituatie’. Want, hoe werkt het bij Michiels? Je vertrekt van een reële ervaring en je zeilt door een capricieus literair briesje gedreven, al schrijvend de onvoorziene richting uit, een onbekende koers die je naar een al even onbekende bestemming voert. ‘Tussen de waarheid ontstaat “plots de weelde van de Leugen”, de zoete vervoering van de verteller’.

Het derde deel van ‘Journal Brut’ is tot nu toe het meest geslaagd. De afwisseling van stijlen en perioden is spannend en Michiels trakteert zijn lezers deze keer niet op de lange litanieën die vorige boeken soms wat minder verteerbaar maakten. Wel is in Vlaanderen, ook een land de oudere melige Michiels weer aanwezig, als hij te lang doorklaagt over de ellende die hij tijdens het transport van zijn spulletjes naar het Franse huis allemaal moest doormaken, of als hij ijdel over een regisseur vertelt die in hem de nieuwe Michel Piccoli ziet.

Deze passages vergeven we hem voor het commentaar dat hij op het ‘Vlaams-katholiek-populistische’ land levert, waarin hij zo lang heeft gewoond en gewerkt. En, dat bepaalt nu eenmaal de techniek die Michiels hanteert, je moet alle elementen in het licht van het totaal bekijken.

‘Ivo Michiels en de weelde van de leugen’. Uit Leidsch Dagblad, 16 oktober 1987.

* ‘Maar dit weinig leesbaars verdrinkt in een zee van narcisme, cliché's, woordovertolligheid en vingerdikke symboliek. Vlaanderen, ook een land is weinig meer dan een invuloefening, gebaseerd op mystiek en alchemie.’ (Eric Rinckhout, nrc Handelsblad, 11 december 1987)
* ‘Als schrijver - en een groter compliment is nauwelijks denkbaar - overschrijdt Michiels intussen, ongehinderd door ruimtevrees maar zonder ophef, alle voorstelbare grenzen.’ (Cyrille Offermans, De Groene Amsterdammer, 23 september 1987)
* ‘Voor dat land, dat hij in 1980 verlaten heeft om een huis in Le Barroux in de Provence te betrekken, heeft Ivo Michiels nu een monument-in-woorden opgericht.’ (Joris Gerits, De Morgen, 24 juni 1988)
Vlaanderen, ook een land verscheen in augustus 1987 in een eerste druk.